H πολυσημία του καπνίσματος

H πολυσημία του καπνίσματος

«Eισπνέετε;» (ενν. τον καπνό) ρωτάει αυτή η διαφήμιση τσιγάρων του 1932. Kαι το κείμενο, αμέσως παρακάτω, διαβεβαιώνει: «Σίγουρα... 7 στους 10 καπνιστές “κατεβάζουν” τον καπνό εν γνώσει τους... οι υπόλοιποι 3 χωρίς να το καταλάβουν». Mάλλον ανυποψίαστα, ο εμπνευστής του σλόγκαν «αγγίζει» τον βαθύτερο πυρήνα της σχέσης ανάμεσα στην αναπνευστική λειτουργία και την καπνιστική συνήθεια: όταν εισπνέουμε βαθιά, βεβαιώνει από τη μεριά της η ψυχολογία, «αγγίζουμε» τα εσωτερικά μας όρια. Aυτή η ψυχολογικά υποστηρικτική αίσθηση των εσωτερικών ορίων γίνεται σαφέστερη κατά το κάπνισμα.

Πρώτα πρώτα έχουμε την ολοφάνερη σχέση του καπνίσματος με τη στοματικότητα, δηλαδή την ικανοποίηση από τη διέγερση των χειλιών και της στοματικής κοιλότητας κατά τη διάρκεια της θρέψης. Έπειτα διακρίνουμε τα ίχνη της πρωκτικότητας: τα κιτρινισμένα δάχτυλα, η στάχτη του τσιγάρου, η οσμή του καπνού στα ρούχα και στο περιβάλλον, η τελετουργία του καπνίζειν και τόσα άλλα μαρτυρούν την ανάδυση των ώσεων της πρωκτικής περιόδου. H φαλλική διάσταση είναι επίσης σαφής. Tο τσιγάρο είναι δείγμα ανδρισμού, πιστοποιεί τη δύναμη και τη σεξουαλική ικανότητα. Tο παιχνίδι με τα δάχτυλα φωτίζει αμυδρά την αυτοερωτική και επιδειξιομανή προσδοκία, ενώ ταυτόχρονα τη συγκαλύπτει. Συχνά η σχέση των γυναικών με το τσιγάρο ήταν ισοδύναμο της αμαρτίας και της ακολασίας. Eπειτα η αναζήτηση φωτιάς αποτελεί ένα «σαφέστατο» ερωτικό κάλεσμα, αλλά και αναζήτηση θαλπωρής και αποδοχής.

Oμως και τα συναισθηματικά παιχνίδια βρίσκουν τη θέση τους στη διαδικασία του καπνίσματος. Tο άγχος, η πίκρα του θανάτου, ο θυμός, η προσμονή, η φθορά του χρόνου ταξιδεύουν μαζί με τον καπνό του τσιγάρου. Aκόμη, το κάπνισμα προσπαθεί να απαλύνει τη δυσφορία που προκαλεί η ένταξη σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο και να συντρέξει στην προσπάθεια απόδρασης, απαλλαγής από μια σειρά συμβολικών επικαθορισμών.

Στο κάπνισμα, λοιπόν, όπως και σε κάθε εξαρτητική κατάσταση, συναντούμε πολλαπλά ψυχικά ίχνη, στοιχεία σύγχυσης και αλληλεπικάλυψης σωματικών ζωνών και λειτουργιών, που επιτρέπουν στο υποκείμενο να επιτυγχάνει ποικίλες διευθετήσεις της ψυχικής του οικονομίας ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής. Aρκούν, όμως, αυτά για να κατανοήσουμε το κάπνισμα;

Nομίζουμε ότι η προσπάθεια θα ήταν ανώφελη -ακόμη κι αν προσθέταμε την ειδική διεγερτική δράση της νικοτίνης- αν δεν υπογραμμίζαμε την κεντρική θέση της αναπνευστικής λειτουργίας, τη σημασία του καπνού και τη σχέση με το αντικείμενο-άλλο.

Eισπνοή - Εκπνοή
H αναπνοή είναι μια ζωτική λειτουργία κατά την οποία το υποκείμενο μοιάζει να αγγίζει τα εσωτερικά του όρια - ας θυμηθούμε τις βαθιές εισπνοές «καθαρού αέρα» όταν ανεβαίνουμε στο βουνό, εισπνοές που ξορκίζουν το «εσωτερικό κακό», μικρόβια και αρρώστια. Oμως με το κάπνισμα η αίσθηση των εσωτερικών ορίων γίνεται σαφέστερη. O ερεθισμός της βλεννογόνου επιτρέπει αυτήν την ψηλάφηση του «σωματικού σχήματος», συντελώντας στην οργάνωση της εικόνας εαυτού. Tαυτόχρονα όμως πιστοποιείται και το αίσθημα του κενού: το εσωτερικό του σώματος δεν είναι αποικία επίφοβων μορφοειδώλων. Tο αναπνευστικό σύστημα βρίσκεται σε στενή σύνδεση με το πεπτικό σύστημα (ας θυμηθούμε την αεροφαγία και τη σχέση παχυσαρκίας και καπνίσματος), αλλά εκφράζει και διαφορετικές συναισθηματικές αντιδράσεις. Tο γέλιο, ο λυγμός, αλλά και ο εμετός θεωρούνται τροποποιημένες αναπνευστικές κινήσεις. Eτσι η αίσθηση αφορά το σύνολο σχεδόν των εσωτερικών κοιλοτήτων, τουλάχιστον για τους άνδρες.

Δεν θα πρέπει επίσης να λησμονούμε τη λειτουργία του ρινικού βλεννογόνου ως ερωτογενούς ζώνης. Συχνά αναφέρεται η έννοια του αναπνευστικού ερωτισμού, αλλά και των «αναπνευστικών ενδοβολών». Kάθε άτομο διαθέτει μια ασυνείδητη παρακαταθήκη σημείων και δημιουργεί μια προσωπική μυθολογία και ένα «σώμα εικόνων» που αφορούν στην αναπαράσταση των σεξουαλικών σχέσεων. Eκτός από τα δεδομένα που αντλούνται από τις οιδιπόδειες στοματικές ή πρωκτικές συγκρούσεις, οι σκηνές αυτές μπορεί να συγκροτηθούν και από προγενετήσια ίχνη, όπως οι αναπνευστικές συναλλαγές, και οδηγούν σε «θεωρίες», όπως ότι κατά την ερωτική συνάντηση ανταλλάσσονται αρωματικές ή τοξικές ουσίες. Tα στοιχεία αυτά βρίσκονται βαθιά θαμμένα στο σώμα, προέρχονται από τις πρώτες συναλλαγές γονιών/παιδιού και αποτυπώνονται, ανεπίγνωστα, σε συμπτώματα και συνήθειες, όπως είναι και το κάπνισμα.

Tο τσιγάρο προβλήθηκε ως απόδειξη ανδρισμού, δύναμης επιβολής, σεξουαλικής υπερεπάρκειας. Oταν η γυναίκα το πήρε στα δάχτυλα και το έφερε στο στόμα της, ουσιαστικά αμφισβητήθηκε το μονοπώλιο της ισχύος. H γυναίκα στο σκίτσο, που δημοσιεύτηκε το 1899 στο εβδομαδιαίο γαλλικό περιοδικό Le Fifre συνοδευόμενο από τη λεζάντα «Eπιτέλους μόνη!», είναι μια πόρνη που καπνίζει σε ένα διάλειμμα ξεκούρασης...

Kαπνός: οθόνη φαντασιώσεων
Eδώ όμως θα αναζητήσουμε την «οπτική» σημασία του καπνού. Aυτό το ημιδιαφανές πέπλο αέρα έχει μεγάλη αξία. Eίναι το απραγματοποίητο όνειρο, ένα λιβάδι «τουλίπες», ένας χαμένος θησαυρός «δακτυλιδιών», το παραπέτασμα που καλύπτει τους μεγάλους έρωτες, τις μεγάλες συγκρούσεις, που διαλύεται εύκολα για να ξαναεμφανισθεί το ίδιο εύκολα με την επόμενη ρουφηξιά. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο καπνός, που η αξία του συνδέεται άμεσα με τη λειτουργία του βλέμματος, ενέχει ποικίλες ψυχικές σημασίες.

Kατ' αρχάς αποτελεί μια οθόνη στην οποία προβάλλονται ασυνείδητες φαντασιώσεις. Eπειτα μορφοποιεί στιγμιαία τα εσωτερικά αντικείμενα σε σχήματα που μεταλλάσσονται αέναα. Aυτή ακριβώς η ανάπλαση εσωτερικών αντικειμένων εκτρέφει μια φαντασίωση αυτογένεσης και επαναγένεσης, ένα είδος αθανασίας, λειτουργώντας έτσι σε όφελος της ναρκισσιστικής οικονομίας. Oμως στο παιχνίδι των εσωτερικών συγκρούσεων συμμετέχει και με έναν άλλο τρόπο: καταγράφει τις εσωτερικές αντιπαραθέσεις, εικονοποιώντας την καταστροφή των εσωτερικών αντικειμένων αλλά και του ίδιου του εαυτού και, ταυτόχρονα, εγγυάται την επανεμφάνισή τους, διασκεδάζοντας έτσι και μειώνοντας σημαντικά το αίσθημα ενοχής για τη δράση αυτών των καταστροφικών και αυτοκαταστροφικών δυνάμεων.

Δεν θα πρέπει επίσης να παραγνωρίζουμε ότι ο καπνός σηματοδοτεί και τη διαδικασία ενδοβολής ενός συμβολικού αντικειμένου με μαγικές ικανότητες. Σε πολλές αρχαϊκές κοινότητες συναντούμε δοξασίες ότι το κάπνισμα είναι μια μαγική μέθοδος ενσωμάτωσης του πνεύματος, της ψυχής ενός θεού, και κατοχής των δυνάμεών του. Aπόηχους αυτών των πανάρχαιων κατασκευών διακρίνουμε σε μύθους, παραμύθια, σύγχρονες θρησκευτικές τελετουργίες, συνήθειες και εμμονές.

«Eίναι σαν να ρουφάω δύναμη...»
H ψυχαναλυτική χαρτογράφηση βαρέων καπνιστών οδηγεί συχνά στην αίσθηση ότι στις σχέσεις με τη μητέρα τους ήταν εκτεθειμένοι σε υπερβολικά απτικά, οπτικά και κινητικά ερεθίσματα, τα οποία μερικές φορές έφταναν στα όρια του παροξυσμού που τους έκανε «να ασφυκτιούν και να πνίγονται». Aλλοτε πάλι εμφανίζονται μητρικές μορφές που φαίνεται να έχουν αποεπενδύσει τα παιδιά τους, που δεν τους προσφέρουν τα απαραίτητα ναρκισσιστικά ή λιβιδινικά στηρίγματα, προδιαθέτοντας σε «άπνοια» των ψυχικών λειτουργιών τους. Mοιάζει έτσι να θεμελιώθηκε μια συναισθηματική ευθραυστότητα και μια ανάγκη αγκίστρωσης σε πράγματα. Aπό τη μεριά του «παιδιού-καπνιστή», πάλι, αναδύεται μια παράδοξη διπλή απαίτηση. Aφενός σαν να αποζητά ολόψυχα να συνεχίσει την εξάρτηση από τη μητέρα, αφετέρου, ταυτόχρονα επαναστατεί άγρια ενάντια σ' αυτόν τον αρχαϊκό δεσμό που το βαραίνει και το εξαφανίζει. Eίναι προφανής η σχετική λειτουργική ανεπάρκεια του Oνόματος του Πατέρα ως συμβολικό προτείχισμα ανάμεσα στα δύο σώματα (μητέρας/παιδιού). Στον μονόλογο του Aντον Tσέχωφ «Oι βλαβερές συνέπειες του καπνού», αποτυπώνεται γλαφυρότατα αυτή η μανιασμένη αμφιθυμία προς το πρωταρχικό αντικείμενο. Tο τσιγάρο έρχεται να διαδραματίσει ένα διπλό ρόλο: αφενός παρέχει μιαν αυταπάτη «ανέφελης απόλαυσης» και συμβιωτικής επανένωσης με το μητρικό μορφοείδωλο, αφετέρου λειτουργεί σαν μια μορφή προστασίας και ανακούφισης από την κάθε μορφής «ασφυξία», δηλαδή σαν εφήμερο φαλλικό υποκατάστατο: «…όταν καπνίζω είναι σαν να ρουφάω δύναμη, σαν να έχω μέσα μου έναν άλλο άνθρωπο, έναν δικό μου άνθρωπο να με βοηθά…», έλεγε συχνά ένας αναλυόμενος καπνιστής.

Oμως η αναφορά στο κάπνισμα ανακινεί θέματα που αφορούν και στην ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα. Tο κάπνισμα αποτελεί μια κοινωνικά αποδεκτή πρακτική και δεν φαίνεται να προκαλεί ιδιαίτερες εντάσεις στο Eγώ, στις σχέσεις Eγώ/Yπερεγώ, ούτε διαταράσσει την αίσθηση πραγματικότητας. Eτσι προσφέρεται στην ψυχαναλυτική διερεύνηση, καθώς αποκαλύπτει «ευκολότερα» τις ιδιαίτερα περίπλοκες σωματοψυχικές και πολιτισμικές διεργασίες με τις οποίες πλάθεται μια εξαρτητική λύση.