Το αντικαπνιστικό κίνημα

«Ως εκλείπει καπνός εκλιπέτωσαν…»


ΣYNTOMA μετά τη διάδοση του καπνού στην Ευρώπη έγινε φανερό ότι οι εικασίες περί ευεργετικής δράσης του στην υγεία ήταν απατηλές. Ο καπνός δεν θεράπευε τα τραύματα, τα εξανθήματα και τον καρκίνο ούτε προστάτευε από την πανώλη. Αντίθετα, ο εθισμός που προκαλούσε ήταν φανερός και σταδιακά άρχισαν να συσσωρεύονται παρατηρήσεις για τις καταστροφικές συνέπειές του στην υγεία.

Ο εκχριστιανισμός των ιθαγενών της Αμερικής από τους -Ισπανούς, κατά κύριο λόγο- καθολικούς μισσιονάριους, σε γενικές γραμμές προχώρησε χωρίς να απαιτηθεί η χρήση βίας. Ωστόσο, η αποδοχή των δογμάτων δεν ήταν αρκετή. Η εγκατάλειψη κάθε προ-χριστιανικού εθίμου θεωρήθηκε προϋπόθεση για την ενσωμάτωση των νεοφώτιστων στο χριστιανικό ποίμνιο. Tο κάπνισμα, στο οποίο οι ιθαγενείς επέμεναν, συνδέθηκε με το παγανιστικό παρελθόν και κηρύχθηκε εξοβελιστέο. Tο 1575 το εκκλησιαστικό συμβούλιο του Μεξικού απαγόρευσε τη χρήση καπνού σε όλους τους ναούς της Ισπανικής Αμερικής, απειλούσε με αφορισμό κάθε ιερέα που κάπνιζε πριν ή κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, ενώ απαγόρευε τη μετάληψη σε όσους είχαν κάνει χρήση καπνού. Oι απαγορεύσεις σταδιακά επεκτάθηκαν στη Γηραιά Ήπειρο. Το 1642 ο πάπας Ουρβανός H΄ απαγόρευσε τη χρήση καπνού σε όλους τους κληρικούς της Σεβίλλης επί ποινή καθαιρέσεως. Παπική βούλα του Ιννοκέντιου I΄, το 1650, επεξέτεινε την απαγόρευση στον ναό του Αγίου Πέτρου στο Bατικανό, λόγω του ρυπαρού και «αφύσικου» της συνήθειας. Θεολογικώς, εναντίον του καπνού χρησιμοποιήθηκαν τα επιχειρήματα που αναφέρονται στα ιερά κείμενα για την κατάχρηση του οινοπνεύματος. Aλλωστε οι πουριτανοί, πανίσχυροι τον 16ο και τον 17ο αιώνα, μπορούσαν να επιβάλλουν κάθε απαγόρευση και τιμωρία για συμπεριφορές τις οποίες στιγμάτιζαν είτε ως καινοφανείς, όπως το κάπνισμα, είτε απλά ως απολαυστικές. Στα μέσα του 17ου αιώνα, πολύ πριν διαπιστωθούν οι βλαβερές παρενέργειες του καπνού στον οργανισμό, ο ιησουίτης μοναχός Jacob Balde δήλωνε βέβαιος ότι: «Η μόνη διαφορά ανάμεσα στον αυτόχειρα και τον καπνιστή είναι ότι ο δεύτερος σκοτώνεται πιο αργά. Εξαιτίας του καπνίσματος το λάδι της λάμπας της ζωής σιγά σιγά τελειώνει και η ίδια η φλόγα της ζωής κάποτε ολότελα σβήνει εξαιτίας αυτής της βάρβαρης συνήθειας».

H απαγόρευση των διαφημίσεων και του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους ήταν από τα πρώτα μέτρα που προτάθηκαν για την περιστολή της καπνιστικής συνήθειας, με κύρια επιδίωξη την έγκυρη ενημέρωση, την προστασία των νεολαίων από στρεβλά πρότυπα, την προστασία των μη καπνιστών. Στις αγγλοσαξονικές ιδιαίτερα κοινωνίες η προσπάθεια αυτή έχει λάβει διαστάσεις μεγάλης αντιπαράθεσης. Στη φωτογραφία, αντικαπνιστική γιγαντοαφίσα σε δρόμο της Nέας Yόρκης το 2001 υπενθυμίζει στους μη καπνιστές τα δικαιώματά τους και τους καλεί να τα υπερασπιστούν. Eκείνος: «Σας πειράζει να καπνίσω;». Eκείνη: «Σας πειράζει να ζήσω;».

Mεταξύ ραβδισμού και φορολόγησης...
Tην ίδια εποχή στη Γερμανία, οι αρχές έθεσαν απαγορεύσεις για τη χρήση του καπνού επί ποινή χρηματικών προστίμων ή και φυλάκισης. Επισήμως επικαλούνταν τον κίνδυνο πρόκλησης πυρκαγιάς, μολονότι το επιχείρημα αυτό δεν κάλυπτε τη χρήση του μασώμενου ή εισπνεόμενου από τη μύτη ταμπάκου. Μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα απαγορεύσεις υπήρχαν σε όλη την Ευρώπη, σε μερικές μάλιστα περιοχές της Γερμανίας επέσυραν έως και τη θανατική καταδίκη. Στην καλβινιστική Ελβετία οι παραβάτες καταδικάζονταν σε καταναγκαστικά έργα, ραβδισμούς, εξορία. Στη Ρωσία, που γενικά ήταν ανεκτικότερη σε τέτοιες παραβάσεις, η Ορθόδοξη Eκκλησία στάθηκε και αυτή επικριτική απέναντι στον καπνό. Επί Μιχαήλ Φεοντόροβιτς (1613-1645) θεσπίστηκαν διώξεις που εκδικάζονταν από ειδικό δικαστήριο και περιελάμβαναν από ραβδισμούς και μαστίγωση μέχρι εξορία και δήμευση της περιουσίας.

Oμως τίποτε από τα παραπάνω δεν μπορεί να συγκριθεί με τους διωγμούς κατά των καπνιστών στην Οθωμανική Aυτοκρατορία. Στα χρόνια του Μουράτ Δ΄ (1623-1640) η εξουσία του σουλτάνου ήταν κυριολεκτικά απεριόριστη. Eνα από τα πολλά αντικείμενα της τυραννίας του Μουράτ υπήρξε ο καπνός. Αν και το Κοράνιο -όπως και η Bίβλος άλλωστε- δεν αναφέρει βέβαια τίποτε για το κάπνισμα, οι βασικές θεολογικές ενστάσεις ήταν προέκταση των θεσφάτων για το οινόπνευμα. Η στάση του Μουράτ, ο οποίος, σημειωτέον, ήταν αλκοολικός, ασφαλώς δεν υπαγορευόταν από τέτοιου είδους ανησυχίες. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1633, που προκλήθηκε από τα πυροτεχνήματα των εορτασμών για τη γέννηση του γιου του, κατέκαψε περισσότερα από 20.000 κτίρια της Κωνσταντινούπολης και προκάλεσε σημαντικές λαϊκές αντιδράσεις. Ο σουλτάνος, για αντιπερισπασμό, ενοχοποίησε τους καπνιστές και διέλυσε όλους τους χώρους συγκέντρωσής τους. Tο κάπνισμα απαγορεύθηκε επί ποινή αποκεφαλισμού. Ο Μουράτ σε πολλές περιπτώσεις είχε ο ίδιος αποδώσει την αυτοκρατορική αυτή δικαιοσύνη αποκεφαλίζοντας καπνιστές ή και εμπόρους καπνού που συναντούσε όταν επισκεπτόταν μεταμφιεσμένος τις λαϊκές γειτονιές της Πόλης. Eως το 1648 που ο νόμος αυτός καταργήθηκε, περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι θανατώθηκαν σε όλη την αυτοκρατορία.

Στην Αγγλία, ο Ιάκωβος Α΄ θα εκδώσει διάφορα διατάγματα και νόμους εναντίον του καπνού αλλά, κυρίως, θα επιβάλει τους πρώτους φόρους στην κατανάλωσή του. Το παράδειγμά του θα μιμηθούν και άλλοι μονάρχες και σταδιακά ως τα τέλη του 18ου αιώνα σχεδόν σε όλον τον κόσμο οι απαγορεύσεις εναντίον του καπνού θα αντικατασταθούν από φόρους στην κατανάλωσή του. Οι φόροι, καθώς μάλιστα η κατανάλωση τσιγάρων κατά τον 19ο αιώνα θα γιγαντωθεί, θα γίνουν απαραίτητοι για την οικονομική ευρωστία πολλών χωρών και θα οδηγήσουν στην ίδρυση των κρατικών μονοπωλίων.

Kάρμεν, η ωραία γαλατού...
Tον 20ό αιώνα επικεφαλής της αντικαπνιστικής εκστρατείας μπήκαν οι HΠA. Aν και δεν ψηφίστηκε πότε απαγορευτικός ομοσπονδιακός νόμος, σε διάφορες πολιτείες θεσπίστηκαν πάμπολλες απαγορεύσεις. H πολιτεία του Kάνσας έγραψε ιστορία όταν, συνεισφέροντας το κατά δύναμιν, υποχρέωσε περιοδεύοντα μελοδραματικό θίασο να αλλάξει την πρώτη σκηνή στη γαλλική όπερα «Κάρμεν» και αντί για καπνεργοστάσιο να εκτυλίσσεται σε φάρμα γαλακτοφόρων αγελάδων. Eίχε περάσει πάνω από ένας αιώνας από τον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας, όπου το πρώτο δάνειο των επαναστατημένων αποίκων συνήφθη με τη Γαλλία και πληρώθηκε σε καπνό.

Tον 20ό αιώνα, τη σκυτάλη της αντικαπνιστικής εκστρατείας πήραν οι ΗΠΑ, όπου πάμπολλες απαγορεύσεις θεσπίστηκαν σε διάφορες πολιτείες, χωρίς πάντως ποτέ να ψηφιστεί ομοσπονδιακός νόμος. Στα 1901 ιδρύθηκε στο Σικάγο η πρώτη κλινική για την απεξάρτηση των καπνιστών, ενώ η πολιτεία του Κάνσας υποχρέωσε περιοδεύοντα θίασο να αλλάξει την πρώτη σκηνή της όπερας «Κάρμεν» και αντί για καπνεργοστάσιο να διαδραματίζεται σε... γαλακτοκομική φάρμα!

Αν και ο I. Adler στα 1912 διατυπώνει την πολύ πιθανή σχέση καπνίσματος και καρκίνου του πνεύμονα, οι πρώτες παρατηρήσεις δεν ήταν εύκολο να επιβεβαιωθούν. Τα έσοδα, εξάλλου, από τη φορολόγηση του καπνού ήταν τέτοια, που σταδιακά οι απαγορευτικοί νόμοι ατόνησαν και το 1917 οι Αμερικανοί στρατιώτες στα ευρωπαϊκά μέτωπα λάμβαναν κανονικά το καθημερινό τους σιτηρέσιο σε τσιγάρα. Aλλωστε, μετά την παταγώδη αποτυχία της ποτοαπαγόρευσης και την ενδυνάμωση του εγκλήματος που αυτή προκάλεσε (1933), όλοι σχεδόν οι απαγορευτικοί νόμοι καταργήθηκαν για περίπου σαράντα χρόνια.

Στα 1951 η μεγάλη μελέτη των Doll και Hill έδειξε πως επί 1.357 ανδρών ασθενών με καρκίνο πνεύμονα, 99, 5% ήσαν βαρείς καπνιστές για τουλάχιστον 25 χρόνια. Παρόμοια συσχέτιση θα γίνει για τη χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια και για τη στεφανιαία νόσο. Eργαστηριακές έρευνες θα επιβεβαιώσουν τη στενή αιτιοπαθογόνο σχέση του καπνού με την καρκινογένεση και τις χρόνιες αποφρακτικές παθήσεις και σταδιακά στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 θα δοθεί αυξημένη δημοσιότητα στην προληπτική αξία της διακοπής του καπνίσματος και στις απαγορεύσεις της δημόσιας χρήσης καπνού.

Οι καπνοβιομηχανίες αντεπιτέθηκαν με διαφημιστικό μπαράζ και με παραπλανητική απόκρυψη ή διαστρέβλωση κάθε στοιχείου αποκαλυπτικού των επιβλαβών συνεπειών του καπνού. Το 1971 η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας δημοσίευσε την πρώτη της αναφορά για την αναγκαιότητα διακοπής του καπνίσματος. Μεταξύ άλλων προτείνεται η απαγόρευση των διαφημίσεων και η απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους.

Eκτοτε πολλοί διεθνείς θεσμικοί και επιστημονικοί φορείς θα ενώσουν τις προσπάθειές τους απέναντι σε τεράστια οργανωμένα οικονομικά συμφέροντα, για την περιστολή της καπνιστικής συνήθειας. Κύρια επιδίωξη παραμένει η έγκυρη ενημέρωση για τους κινδύνους από τον καπνό, η προστασία των μη καπνιστών και η προστασία των νεολαίων από στρεβλά πρότυπα που περιλαμβάνουν τη χρήση ουσιών και συμβολικών υποκατάστατων. Στις αγγλοσαξονικές ιδιαίτερα κοινωνίες η προσπάθεια αυτή έχει λάβει διαστάσεις μεγάλης αντιπαράθεσης για μία ακόμη φορά, εγείροντας πολύπλοκα ζητήματα προστασίας των ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.