Δεσποτικό - Γ' μέρος: Δεσποτικό, μια μικρή Δήλος

Δεσποτικό, μια μικρή Δήλος

Μια μικρή Δήλος αναδύεται από τα νερά του Αιγαίου. Είναι ένα νησί ιερό απέναντι από την Αντίπαρο, το Δεσποτικό, που παραμένει όπως η Δήλος ακατοίκητο, σιωπηλό και μυστηριώδες με πολλά αρχαία κτίρια, ένα ναό και πλήθος γλυπτών που η αρχαιολογική σκαπάνη αποκαλύπτει τα τελευταία χρόνια. Μέχρι σήμερα μοναδικός κάτοικός του παραμένει ένας βοσκός και τα κατσίκια του.

Τα καλοκαίρια κάποιοι μοναχικοί απολάμβαναν το μπάνιο τους στις παρθένες ακρογιαλιές του και το χειμώνα τα ψαρακάικα βρίσκουν ασφαλές καταφύγιο στο απάνεμο λιμάνι του, όπως ακριβώς και οι ναυτικοί των αρχαϊκών χρόνων που όργωναν με τα εμπορικά καράβια τους τη Μεσόγειο.

Το Δεσποτικό φαίνεται πως ήταν στη ρότα τους, όπως αποδεικνύουν τα πλούσια αφιερώματα που βρέθηκαν στο δίδυμο ιερό των (δίδυμων) αδελφών της Αρτεμης (η οποία εδώ λατρεύεται ως Ισθμία, προστάτιδα των ναυτικών) και του Απόλλωνα. Είναι η μόνη ανασκαφή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, απ' όσο γνωρίζω, που γίνεται με ιδιωτικές χορηγίες.

Ενθερμοι συμπαραστάτες της ανασκαφικής έρευνας της ΚΑ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, εκτός από τον Σύλλογο «Ωλίανθος» της Κοινότητας Αντιπάρου και την Εθνική Τράπεζα, είναι η Ειρήνη Παπά και ο Τομ Χανκς. Καλά η πρώτη. Ο δεύτερος όμως γιατί;

«Διότι λατρεύει τις ελληνικές αρχαιότητες», απαντά ο υπεύθυνος αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος. «Ερχεται κάθε χρόνο στην ανασκαφή μας από την Πάρο όπου κάνει καλοκαιρινές διακοπές με την οικογένειά του». Πρόσφερε και 5.000 ευρώ για τη συνέχισή της και με την ευκαιρία μελέτησε και τον τρόπο που δουλεύουν οι αρχαιολόγοι. Ισως γιατί βρισκόταν στη διαδικασία γυρίσματος της ταινίας «Κώδικας Da Vinci» που έχει πάρει το δρόμο για το Φεστιβάλ των Κανών.

Συνηθίζει άλλωστε κάθε φορά που προετοιμάζει έναν ρόλο να μελετάει αρκετά τις συνθήκες διαβίωσης του ήρωα. Οταν γύρισε τον «Ναυαγό», για παράδειγμα έμεινε ένα μήνα σε ερημονήσι.«Την περίοδο εκείνη που ήρθε στο Δεσποτικό προσπαθούσαμε κι εμείς να αποκωδικοποιήσουμε από τα σπαράγματα την εικόνα που είχε το ιερό», συνεχίζει ο Γ. Κουράγιος. «Και με την βοήθεια του ομ. καθηγητή Γ. Δεσπίνη, του καθηγητή Μιχ. Τιβέριου, της αρχαιολόγου Αικ. Δεσπίνη, του επ. εφόρου Αρχαιοτήτων Κων. Τσάκου και του πρώην διευθυντή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Χέλμουτ Κίριλαϊς, που έχει σκάψει το ιερό της Σάμου, ταυτίσαμε τα ευρήματα με το ιερό που ψάχναμε. Είναι αλήθεια ότι περιμέναμε έναν περίοπτο ναό στο κέντρο του οικοδομικών λειψάνων, αλλά τελικά δεν ήταν όπως τον είχαμε φανταστεί».

Από το 2001 που άρχισε η συστηματική έρευνα έχουν βρεθεί επτά κτίρια και το νότιο συγκρότημα με άλλες κτιριακές ενότητες. Το ενδιαφέρον τους έχει επικεντρωθεί στο πρώτο κτίριο, που έχει πέντε παράλληλα δωμάτια. Δύο από αυτά αποτελούσαν το δίδυμο ιερό της Αρτεμης Ισθμίας και του Απόλλωνα. Εκεί βρέθηκαν τα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού: γείσα, τρίγλυφα, επιστήλια, κίονες, μετόπες, κιονόκρανα εντοιχισμένα σε μεταγενέστερα κτίρια. Σε μικρή απόσταση βρέθηκε επίσης ένας τετράγωνος βωμός ή εσχάρα με την επιγραφή «Εστίας Ισθμίας», γι' αυτό αποδόθηκε ο χαρακτηρισμός της Ισθμίας στην Αρτεμη, δηλ. προστάτιδα των ναυτικών.

Οσο για την λατρεία του Απόλλωνα, αυτή αποδεικνύεται εκτός των άλλων και από ενεπίγραφα όστρακα που γράφουν «ΑΠΟΛΛ». Βρέθηκε και ένα μόνο όστρακο με την επιγραφή «ΑΡΤΗΜΕ». Τα ευρήματα δείχνουν ότι κάτι ξεχωριστό συνέβαινε σε αυτά τα δύο δωμάτια. Στο ένα βρέθηκαν τρεις μεγάλες βάσεις αγαλμάτων, εκ των οποίων η μία θεωρείται ότι ανήκει στο λατρευτικό άγαλμα. Στο διπλανό δωμάτιο και κάτω από τις πλάκες του δαπέδου βρέθηκαν 600 ακέραια αρχαϊκά ευρήματα ανατολικο-ιωνικής, ροδιακής, κυπριακής και αιγυπτιακής προέλευσης.

Ηταν ό,τι ακριβότερο υπήρχε εκείνη την εποχή. «Τα FENTI και τα GUCCI της αρχαϊκής εποχής. Τα πολυτιμότερα προσέφεραν στους θεούς. Ανάμεσά τους είναι και ένα πολύ ενδιαφέρον δαιδαλικό ειδώλιο κόρης με ζωγραφισμένα χαρακτηριστικά προσώπου», λέει ο αρχαιολόγος. Στην ιερότητα του χώρου συγκλίνει το ότι στον πρόδομο βρέθηκε ένα τμήμα μαρμάρινου περιρραντηρίου, μιας αρχαίας αγιαστούρας, δηλαδή, που γράφει «Μάρδις ανέθηκεν...» Το πρόσφερε ο Μάρδις. Το όνομά του δείχνει τη σχέση του ιερού με την Ανατολή και δεν είναι αυτή η μοναδική απόδειξη.

Εχουν βρεθεί πολλά μικρά αντικείμενα από ελεφαντόδοντο ή κόκαλο, υλικό δυσεύρετο και πολύτιμο που εισαγόταν από τη Συρία και την Αύγυπτο. Οπως επίσης μια μικρή λήκυθος με τη μορφή κεφαλιού λέαινας ή πάνθηρα ανατολικό-ιωνικής παραγωγής, ένα μικροσκοπικό ειδώλιο του αιγύπτιου θεού Bes εισηγμένο από την Αίγυπτο (προστάτης στον πόλεμο ή στον τοκετό), σκαραβαίοι, ένα ανθρωπόμορφο διπλό αγγείο ανατολίζουσας τεχνοτροπίας ροδιακού εργαστηρίου, ένα αβγό στρουθοκαμήλου και πολλά άλλα.

Σκάβοντας οι αρχαιολόγοι μπροστά από τα δωμάτια σε ένα τεράστιο Π, που δημιουργούν τα κτίρια έκτασης, (1.600 τ.μ.) με την ελπίδα να βρουν εκεί το ναό, βρήκαν μια τεράστια ημικυκλική εξέδρα, που έβλεπε προς τα δύο δωμάτια, σαν να έδειχνε πού ήταν στραμμένο το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Δύο παρόμοιες εξέδρες υπάρχουν στους Δελφούς.

Με αυτά τα δεδομένα οι Μάρτιν Λάμπερτς και η Ανε Ονεσοργκ από το Πολυτεχνείου του Μονάχου έκαναν την πρώτη αναπαράσταση της πρόσοψης του ιερού με επτά κίονες. Η κάτοψη των δύο δωματίων θυμίζει το ιερό της Δήμητρας και Κόρης στο Σαγρί της Νάξου. «Το ιερό φαίνεται πως καταστράφηκε στο τέλος της αρχαϊκής περιόδου και τα κτίρια αξιοποιήθηκαν σε άλλες χρήσεις». Γι' αυτό έχουν βρεθεί κομματιασμένοι Κούροι: χέρια, πόδια, κεφάλια σφηνωμένα σε διάφορες θέσεις σαν οικοδομικό υλικό.

Στην τελευταία ανασκαφή βρέθηκαν τρεις Κούροι. Ο ένας είχε τοποθετηθεί με το κεφάλι στο έδαφος, σφηνωμένο με πέτρες και είχε δουλευτεί έτσι που να στηρίζει από πάνω μία πόρτα και οι κορμοί των δύο άλλων Κούρων στήριζαν άλλη πόρτα δίφυλλη.

Σαράντα κομμάτια γλυπτών

Στην αποθήκη της ανασκαφής, εκτός από τα μεταλλικά, πλήθος διακοσμημένα κεραμεικά, λίγα χρυσά αντικείμενα, έχουν συγκεντρωθεί συνολικά 40 κομμάτια γλυπτών, από την αρχαϊκή έως και την κλασική εποχή. Κατά την επίσκεψή του σε αυτή, ο κ. Δεσπίνης, ταύτισε δύο κομμάτια τα οποία κολλούν και συμπληρώνουν ένα γυμνό ανδρικό άγαλμα αυστηρορυθμικής περιόδου (480 π.Χ.) που απεικονίζει πιθανότητα αθλητή και θυμίζει τον κορμό του Λούβρου, τον κορμό του δισκοβόλου και δύο αθλητών από τη Δήλο που φιλοτεχνήθηκαν σε παριανά εργαστήρια.

Οι ανασκαφές στο Δεσποτικό έχουν τη δική τους ιστορία: Ξεκίνησαν στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Χρήστο Τσούντα, ο οποίος είχε αποκαλύψει λείψανα προϊστορικού οικισμού και πρωτοελλαδικά νεκροταφεία σε άλλες θέσεις. Το 1959 λόγω της δράσης των αρχαιοκαπήλων είχε κάνει ανασκαφική έρευνα ο Ν. Ζαφειρόπουλος, φέρνοντας στο φως 20 πρωτοκυκλαδικές ταφές. Ηταν όμως εκείνος που διενήργησε μικρή ανασκαφική έρευνα στη θέση Μάντρα (από τη μάντρα του βοσκού που υπήρχε εκεί), η οποία τώρα δίνει τα καταπληκτικά αυτά ευρήματα.

Οσο συνεχίζεται η έρευνα, αρχίζει να ξεδιπλώνεται και μια παλιά ιστορία που έχει σχέση με το ιδιοκτησιακό και τη σημερινή ονομασία του νησιού. Το Δεσποτικό ανήκει εξ αδιαιρέτου στο Δημόσιο και στους απογόνους του Μυκονιάτη Τζωρτζή Μπάο, ο οποίος το αγόρασε το 1756. Το αρχαίο όνομα του νησιού ήταν Πρεπέσινθος, σύμφωνα με τον Στράβωνα και τον Πλίνιο, ενώ γκραβούρες του 15ου και 17ου αιώνα το μνημονεύουν ως «Sigilo». Στα νεότερα χρόνια ανήκει σε κάποιον άρχοντα δεσπότη κι ίσως γι' αυτό μετονομάζεται σε Δεσποτικό. Ο αρχαιολογικός χώρος μετά την αποκάλυψη τόσων σημαντικών μνημείων και το ενδιαφέρον πολλών οι οποίοι νοικιάζουν καΐκια από την Αντίπαρο και το επισκέπτονται, πρέπει να οργανωθεί σε επισκέψιμο. Και δεν χρειάζεται πολλά. Ενα φυλάκιο, μια καλύτερη περίφραξη από την σημερινή και έναν φύλακα. Ας δώσει και κάτι το κράτος. Τόσα έδωσαν οι ιδιώτες για να φθάσει η έρευνα ώς εδώ.


πηγή: Ελευθεροτυπία/Περιοδ.7, 6/2006