Που μένει ο Θεός τελικά; Η Μεγάλη Εβδομάδα της επιστήμης - Νευροθεολογία - Θεοεκτομή ή Θεοεμφύτευση;

Ζούμε για να πιστεύουμε ή πιστεύουμε για να ζούμε; Στην πιο επίκαιρη ημέρα του χρόνου ανασύρουμε ένα παλιότερο άρθρο για τον κλάδο της Θεονευρολογίας, που αναζητεί το θρησκευτικό κέντρο του ανθρωπίνου εγκεφάλου, και διερευνά αν αυτό είναι αιτία ή αιτιατό.Είναι ο εγκέφαλός μας εκ κατασκευής προγραμματισμένος για υπερβατικές εμπειρίες ή πρόκειται για μια νευρωνική αδυναμία που πιστοποιεί το αντίθετο; Και τελικά ο Θεός κατοικεί κάπου ψηλά ή μέσα στο κεφάλι μας, πλάι σε εξωγήινους, δαίμονες, ξωτικά και σατανάδες;

Η πύλη του Αγίου Πνεύματος

Η ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης και η πλήρης επικράτηση της τεχνοεπιστήμης ως κινητήριας μηχανής διαμόρφωσης των νεότερων κοινωνιών υποτίθεται ότι θα συνεπαγόταν, τουλάχιστον στη Δύση, την εξάλειψη της πίστης σε υπερφυσικά όντα και την οριστική χρεοκοπία κάθε υπερβατικής πνευματικότητας.

Εχουν περάσει τρεις αιώνες απρόσκοπτης και εντυπωσιακής ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης και όμως, πάνω από το 95% του παγκόσμιου πληθυσμού δηλώνει ότι πιστεύει στην ύπαρξη μιας υπερφυσικής, δημιουργικής δύναμης. Και το 50% από αυτούς αποκαλεί αυτή τη δύναμη «θεό». Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την επίμονη παρουσία, την «παράλογη» εμμονή σε τέτοιες «ανορθολογικές» πεποιθήσεις;

Παρά τον εικονοκλαστικό ζήλο που έχουν επιδείξει τα λαμπρότερα μυαλά του είδους μας (φιλόσοφοι, επιστήμονες, κοινωνιολόγοι) ενάντια στις λεγόμενες θεολογικές ψευδαισθήσεις, παρά τον συστηματικό, και απολύτως δικαιολογημένο, πόλεμο ενάντια στις σκοταδιστικές θεοκρατικές-εκκλησιαστικές αντιλήψεις του παρελθόντος· και παρά την υποτιθέμενη «εκκοσμίκευση» της ανθρώπινης σκέψης, η ανάγκη για «υπερβατικές» και «θρησκευτικές» εμπειρίες φαίνεται να αποτελεί, ανά τους αιώνες, ένα σταθερό χαρακτηριστικό της ζωής των ανθρώπων. Αν δεχτούμε, συμφωνώντας με τον Μαρξ, ότι «η θρησκεία είναι το όπιο των λαών», τότε θα πρέπει αντικειμενικότατα να διαπιστώσουμε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι εξαρτημένοι από την ανάγκη «υπερβατικότητας»: οπιομανείς του υπερφυσικού!

Και η σύγχρονη επιστήμη; Είναι άραγε σε θέση να εξηγήσει γιατί η πλειονότητα των ανθρώπων εκδηλώνει μια τέτοια έντονη ανάγκη για θρησκευτικές, υπερβατικές και απόκοσμες πνευματικές εμπειρίες; Ορισμένοι επιστήμονες δοκίμασαν να βρουν κάποιες «ορθολογικές» απαντήσεις: είτε μελετώντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο -τη μηχανή παραγωγής του νου και της ανθρώπινης πνευματικότητας- είτε αποκωδικοποιώντας τα μυστικά του DNA, της χημικής γλώσσας με την οποία είναι γραμμένες οι πληροφορίες των γονιδίων μας.

Η κατοικία του Θεού

Η διαχρονική παρουσία και η σχεδόν καθολική γοητεία του «υπερφυσικού» και του «υπερβατικού» στην ανθρώπινη Ιστορία αποτελεί αφενός μια πρόκληση για την επιστημονική και εξορθολογισμένη νοοτροπία μας και αφετέρου ένα απολύτως νόμιμο πρόβλημα που χρήζει επιστημονικής εξηγήσεως. Μήπως η ιλιγγιώδης πρόοδος των γνώσεών μας σχετικά με την αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του εγκεφάλου μπορεί να μας διαφωτίσει;

Ο Αντριου Νιούμπεργκ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια (ΗΠΑ) και συγγραφέας ενός πολυσυζητημένου άρθρου με τίτλο «Γιατί πιστεύουμε ό,τι πιστεύουμε», διατείνεται ότι «Ο εγκέφαλός μας είναι ουσιαστικά μια μηχανή πίστης επειδή δεν έχει άλλη επιλογή». Ο Αμερικανός ερευνητής της εγκεφαλικής βάσης των θρησκευτικών αισθημάτων και της μυστικιστικής έκστασης μελετά εδώ και πολλά χρόνια με νευροαπεικονιστικές μεθόδους (αξονική και μαγνητική τομογραφία) τους εγκεφάλους πολλών μοναχών, από διαφορετικά τάγματα, καθώς προσεύχονται και βρίσκονται σε βαθύ διαλογισμό.

Χάρη σε αυτές τις απεικονιστικές μεθόδους κατάφερε να εντοπίσει και να παρακολουθήσει ζωντανά τις νευρικές διεργασίες που συντελούνται στο εσωτερικό του εγκεφάλου όταν βρίσκεται σε κατάσταση θρησκευτικής έκστασης. Διαπίστωσε λοιπόν ότι εκτός από τις αναμενόμενες περιοχές του μετωπιαίου φλοιού που ενεργοποιούνται όταν συγκεντρώνουμε την προσοχή μας, δραστηριοποιείται έντονα και το στεφανιαίο σύστημα, ένα περίπλοκο δίκτυο από πιο αρχαϊκές δομές του εγκεφάλου που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη μνήμη, τη μάθηση και το συναίσθημα. Ο Νιούμπεργκ παρατήρησε επίσης μια εντυπωσιακή μείωση της δραστηριότητας των βρεγματικών λοβών του εγκεφάλου, της ζώνης του εγκεφαλικού φλοιού όπου διαμορφώνεται η αίσθηση του Εγώ και της προσωπικής ταυτότητας. Η απενεργοποίηση των νευρωνικών κυκλωμάτων αυτής της περιοχής, κατά τη διάρκεια της βαθιάς προσευχής ή του διαλογισμού, έχει ως συνέπεια να γίνονται ολοένα και πιο ασαφή τα όρια μεταξύ του Εγώ και του εξωτερικού κόσμου και επομένως δημιουργείται στον μύστη η ρεαλιστικότατη ψευδαίσθηση ότι ενώνεται με το Σύμπαν και επικοινωνεί με το Υπερπέραν!

Βέβαια, από μια άλλη σκοπιά, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι δεν είναι ο εγκέφαλος που παράγει την «έκσταση» αλλά, αντίθετα, η μυσταγωγική υπερβατική εμπειρία κάνει την είσοδό της στα γήινα πράγματα μέσω των συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου μας, ο οποίος λειτουργεί ως δέκτης-υποδοχέας της «υπερβατικής πραγματικότητας». Η ερμηνεία των πειραματικών δεδομένων εξαρτάται από τις ιδεολογικές προκαταλήψεις του παρατηρητή: για κάποιους, τα πειράματα αυτά αποτελούν την πολυπόθητη απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, ενώ αντίθετα για τους πιο προσεκτικούς και δύσπιστους παρατηρητές αποτελούν την απόδειξη ότι το υπερβατικό και το απόλυτο είναι απλώς το προϊόν της λειτουργίας του εγκεφάλου μας. Οπως παραδέχεται και ο ίδιος ο Νιούμπεργκ, «είμαστε βιολογικά προγραμματισμένοι για να βρίσκουμε κάποιο νόημα στις ζωές μας. Ωστόσο, το αν ο Θεός αποτελεί απλώς ένα δημιούργημα του εγκεφάλου μας ή όχι, δεν έχει ακόμη επιβεβαιωθεί επιστημονικά».

Το κράνος του Θεού

Ενας άλλος πρωτοπόρος στη διερεύνηση των εγκεφαλικών προϋποθέσεων κάθε θρησκευτικής ή υπερβατικής εμπειρίας είναι ο Καναδός νευροεπιστήμονας Μάικλ Πέρσινγκερ. Πριν από περίπου 20 χρόνια άρχισε να μελετά συστηματικά γιατί οι άνθρωποι που ανήκουν σε διαφορετικά εκκλησιαστικά δόγματα ή σε εντελώς διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις βιώνουν με τόσο όμοιο τρόπο κάποιες υπερβατικές ή μυστικιστικές εμπειρίες.

Για να ερευνήσει αυτή τη σκανδαλώδη σύμπτωση, ο Πέρσινγκερ χρησιμοποίησε μια συσκευή, ένα είδος κράνους, που δημιουργούσε ένα ισχυρό αλλά ακίνδυνο μαγνητικό πεδίο γύρω από το κεφάλι των εθελοντών που το φορούσαν. Ο ίδιος, αν και δήλωνε άθεος, μόλις δοκίμασε στον εαυτό του το κράνος διαπίστωσε έκπληκτος ότι είχε, για πρώτη φορά στη ζωή του, μια υπερβατική εμπειρία: ένιωσε την παρουσία του Θεού!

Αποφάσισε λοιπόν να δοκιμάσει τις συνέπειες που θα είχε η τοποθέτηση αυτού του «κράνους του θεού» πάνω στο κεφάλι πολλών και διαφορετικών εθελοντών. Το 80% των εθελοντών δήλωσε ότι η συσκευή αυτή τους είχε προκαλέσει υπερβατικές εμπειρίες επικοινωνίας με τον Θεό. Διαπίστωσε μάλιστα ότι οι περίεργες εκστατικές εμπειρίες και τα θρησκευτικά συναισθήματα προέκυπταν κατά κανόνα όταν η ηλεκτρομαγνητική διέγερση που προκαλούσε το κράνος εστιαζόταν στους κροταφικούς λοβούς του εθελοντή. Μήπως είχαν ανακαλύψει την εγκεφαλική έδρα των θρησκευτικών συναισθημάτων; Είχαν επιτέλους εντοπίσει την κατοικία του Θεού μέσα στους κροταφικούς μας λοβούς, μια περιοχή του εγκεφάλου λίγο πιο πάνω από τα αυτιά μας; Ας μη βιαστούμε να πανηγυρίσουμε. Δυστυχώς, η επανάληψη του πειράματος από μια ερευνητική ομάδα στην Ελβετία δεν είχε την ίδια επιτυχία. Το όλο θέμα παραμένει ανοιχτό, εξάλλου σπανίως στην επιστήμη ένα μόνο πείραμα μπορεί να μας προσφέρει τις οριστικές απαντήσεις.

Ωστόσο, μια σαφέστερη ένδειξη ότι τα θρησκευτικά συναισθήματα και οι υπερβατικές εμπειρίες εξαρτώνται άμεσα από δομές του εγκεφάλου μας προκύπτει από πολλές νευρολογικές έρευνες. Πράγματι, από καιρό είναι γνωστό ότι υπάρχει μια ασθένεια του εγκεφάλου, η επιληψία, οι εκδηλώσεις της οποίας συνοδεύονται συχνά από μυστικιστικές κρίσεις και έντονες «πνευματικές» εμπειρίες του ασθενούς. Συνήθως φανταζόμαστε ότι οι επιληπτικές κρίσεις εκδηλώνονται μόνο με έντονους μυϊκούς σπασμούς, όμως οι κρίσεις μπορεί να είναι εστιακές και περιορισμένες σε μια μικρή περιοχή του εγκεφάλου.

Σ' αυτή την περίπτωση οι νευρολόγοι έχουν επανειλημμένως διαπιστώσει ότι η εκδήλωση των επιληπτικών κρίσεων συνοδεύεται από έντονες συναισθηματικές αλλαγές και θρησκευτικές συγκινήσεις. Κάποιοι ασθενείς ισχυρίζονται ότι έχουν σημαντικές εμπειρίες «επιφοίτησης»: βλέπουν και συνομιλούν με τον Θεό, εγκαταλείπουν το σώμα τους και ταξιδεύουν στο υπερπέραν, έχουν την εντύπωση ότι τους αποκαλύπτεται η Αλήθεια. Μελετώντας την περιοχή όπου εστιάζονται αυτές οι επιληπτικές κρίσεις, οι ειδικοί διαπίστωσαν ότι αυτή είναι, για μία ακόμη φορά, το στεφανιαίο σύστημα. Οταν τα νευρικά κυκλώματα αυτής της πολύπλοκης εγκεφαλικής δομής πλήττονται κατ' επανάληψη από τις καταιγίδες των επιληπτικών κρίσεων, που οφείλονται στις άναρχες εκφορτίσεις των νευρώνων, δημιουργούνται μόνιμες και βαθύτατες αλλαγές στην ψυχοδομή του «πεφωτισμένου» ασθενούς.

Ενας διαπρεπής νευρολόγος, ο Β. Σ. Ραματσάντραν, υποστηρίζει ότι αυτή η συγκεκριμένη εκδήλωση της λεγόμενης «ιερής νόσου», δηλαδή της επιληψίας, μας αποκαλύπτει ότι ο εγκέφαλός μας διαθέτει ένα εξειδικευμένο νευρικό κύκλωμα (μέσα στο στεφανιαίο σύστημα) που παράγει τις θρησκευτικές εμπειρίες μας! Μήπως τελικά αυτή η δυσλειτουργία του εγκεφάλου μας αποκαλύπτει άθελά της το «Κέντρο του Θεού», το περίπλοκο νευρικό υπόστρωμα κάθε μυστικιστικής υπερβατικής εμπειρίας μας;

Ο Ραματσάντραν μάλιστα έχει προτείνει ένα πολύ ενδιαφέρον πείραμα: τι θα συμβεί αν για θεραπευτικούς σκοπούς αφαιρέσουμε χειρουργικά αυτό το «θρησκευτικό κέντρο» του εγκεφάλου; Αραγε, διερωτάται ο Ραματσάντραν, θα σταματούσαν απότομα οι θρησκευτικές ανησυχίες και οι υπερβατικές εμπειρίες και ο χειρουργημένος θεόπληκτος «θα γινόταν άθεος ή αγνωστικιστής; Θα είχαμε εκτελέσει μια θεοεκτομή;».

Νευροθεολογικές αποκαλύψεις;

Ενα πολύ ενδιαφέρον αλλά δυσεπίλυτο ερώτημα είναι ποια ακριβώς βιολογική σκοπιμότητα μπορεί να εξυπηρετούσε η διαμόρφωση, στην πορεία της εξέλιξης του είδους μας, τέτοιων «μυστικιστικών» εγκεφαλικών δομών. Αφού, όπως γνωρίζουμε, η εξέλιξη δεν προβλέπει τίποτα ούτε και λειτουργεί ποτέ προνοητικά, τότε γιατί να δημιουργήσει αυτές τις, υποτίθεται, «άχρηστες» για την επιβίωσή μας εγκεφαλικές δομές που γεννούν τα υπερβατικά συναισθήματα;

Αν όντως οι έρευνες της Νευροεπιστήμης έχουν εντοπίσει κάποια εγκεφαλικά «κέντρα» της θρησκευτικής πίστης, τότε αυτές οι δομές θα πρέπει σίγουρα να έχουν εξελιχθεί επειδή επιτελούν κάποια ζωτικής σημασίας λειτουργία. Ναι, αλλά ποια ακριβώς; Την απάντηση σε αυτό το αποφασιστικό ερώτημα την αναζητούμε ακόμη. Ορισμένοι επιστήμονες ωστόσο ισχυρίζονται ότι την έχουν ήδη βρει (βλ. Πλαίσιο, Το γονίδιο του Θεού).

Απ' ό,τι φαίνεται, η μεταμοντέρνα ιδεολογία που κυριαρχεί στις μέρες μας επιβάλλει στο Θεό να μετακομίσει από το υπερπέραν στους λαβυρίνθους του εγκεφάλου μας! Και όσοι αντιστέκονται επιμένοντας ότι εξακολουθεί να κατοικεί σε κάποιες αιθέριες σφαίρες; Και αυτοί ακόμα θα πρέπει να παραδεχτούν ότι αν υπάρχει μια προνομιακή πύλη για την είσοδο του «Αγίου Πνεύματος» στη ζωή των ανθρώπων, αυτή θα πρέπει να βρίσκεται ασφαλώς στον εγκέφαλό μας.

Από την Ελευθεροτυπία (Σ. Μανουσέλης)

Στο εκκλησιαστικό κράτος που ζούμε βέβαια είναι πιθανότερο το πεδίο αυτό της Νευρολογίας, που διάγει ήδη 10 χρόνια ερευνητικής ζωής, να ονομαστεί Θεονευρολογία αντί για Νευροθεολογία.

Διαβάστε: God on the Brain (BBC)