παραδοσιακή αρχιτεκτονική

Τρία χρόνια φωτογραφικών περιπλανήσεων. Τόσο χρειάστηκε ο φωτογράφος Νίκος Δεσύλλας για να ολοκληρώσει την αποτύπωση των σημαντικότερων ελληνικών ιστορικών οικισμών και να συνθέσει το φωτογραφικό του λεύκωμα που κυκλοφορεί σε δύο τόμους από τις Εκδόσεις Σύνολο.

«Δεν ήταν εύκολο το εγχείρημα», λέει ο κ. Δεσύλλας στο ΟΙΚΟ. «Η αλλοίωση που έχουν υποστεί οι περισσότεροι από τους παραδοσιακούς οικισμούς είναι πολύ μεγάλη. Ακόμα και στη Σαντορίνη, όλα πλέον είναι καινούργια! Δεν βρίσκεις τίποτα που να μην έχει «πειραχτεί»». Φωτεινές εξαιρέσεις, όπως λέει ο ίδιος, τα Μαστιχοχώρια της Χίου, η Πάτμος, η Λίνδος στη Ρόδο. «Αυτοί είναι οικισμοί που και έχουν διατηρηθεί πολύ καλά και είναι ζωντανοί. Δεν ήθελα να αποτυπώσω «νεκροταφεία»». Στα 34 χρόνια που ο κ. Δεσύλλας ασχολείται με την ταξιδιωτική φωτογραφία, έχει γίνει αυτόπτης μάρτυρας αυτών των αλλαγών. «Συντελείται μια καταστροφή. Σε μερικά χρόνια δεν θα υπάρχουν πια παραδοσιακοί οικισμοί». Μόνο στις φωτογραφίες.

«Η επιτυχία έχει γίνει βρόχος γύρω από το λαιμό της νησιώτικης Ελλάδας», γράφει ο ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ κ. Δημήτρης Φιλιππίδης προλογίζοντας το λεύκωμα. Δεν είναι τυχαίο ότι από το βιβλίο λάμπουν διά της απουσίας τους τα δημοφιλέστερα νησιά των ελληνικών θαλασσών: τα νησιά αυτά έχουν από καιρό απολέσει το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τους χρώμα, έχοντας παραδοθεί στην ανεξέλεγκτη ανάπτυξη, την καθοδηγούμενη από την αχόρταγη ζήτηση για τουριστική εκμετάλλευση.

«Οι παραδοσιακοί οικισμοί που έχουν διασωθεί σήμερα είναι εκείνοι για τους οποίους δεν υπήρχαν κίνητρα να «αναπτυχθούν». Στην Ελλάδα συνεχίζουμε να ξοδεύουμε τον τόπο σαν να ήταν σε αφθονία», λέει στο ΟΙΚΟ ο κ. Φιλιππίδης. «Η Μύκονος πάει πια. Από το '60 φωνάζαμε ότι έχει κορεστεί, αλλά συνεχίζει να χτίζεται ανελέητα. Το ίδιο συμβαίνει και σε πολλά άλλα νησιά που γνώρισαν την «επιτυχία». Τώρα βλέπουμε ακόμα και τα πιο δυσπρόσιτα νησιά, όπως τα Κουφονήσια, να μπαίνουν στο χορό, να αλλοιώνονται από μια «εχθρική» αρχιτεκτονική. Οσοι οικισμοί διατηρούνται παλεύουν ενάντια σε πολύ ισχυρά συμφέροντα», προσθέτει, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τη δρομολογούμενη εφαρμογή του νέου χωροταξικού για τον τουρισμό. «Πρόκειται για λαίλαπα. Δεν θα αφήσει τίποτα όρθιο».

Κι όμως, υποστηρίζει ο κ. Φιλιππίδης, ιδιαίτερα στις παρούσες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, είναι απαραίτητο να στρέψουμε το βλέμμα σ' αυτούς τους οικισμούς - όχι μόνο να τους προστατέψουμε, αλλά να τους αφήσουμε να μας διδάξουν. «Λιτή, αποτελεσματική αρχιτεκτονική, με σεβασμό στο περιβάλλον και στην κοινωνία. Οικονομία στα μέσα και στις μορφές. Είναι πια επιτακτική η ανάγκη να επιστρέψουμε σ' αυτού του είδους την αρχιτεκτονική».
5 πράγματα που μας διδάσκουν οι παραδοσιακοί οικισμοί
1. Οικονομία υλικών
«Οι παραδοσιακοί νησιώτικοι οικισμοί είχαν χτιστεί με «ντόπια» υλικά. Υλικά στα οποία οι τεχνίτες είχαν εύκολη πρόσβαση και ήταν σε αφθονία. Στις Κυκλάδες, π.χ., όπου δεν υπήρχε ξυλεία, την αντικαθιστούσαν με την πέτρα. Ετσι, εξοικονομούσαν χρήματα (η μεταφορά ξυλείας από άλλες περιοχές κόστιζε ακριβά), ενώ εκμεταλλεύονταν το υλικό που ο τόπος τους «παρήγε»».
2. Οικονομία εκφραστικών μέσων
«Η σύγχρονη αρχιτεκτονική είναι επιδεικτική. Οσοι έχουν οικονομική άνεση, χτίζουν υπερμεγέθη σπίτια, προχωρώντας σε σπατάλες και κινούμενοι από μια επιδειξιομανία. Τότε συνέβαινε το αντίστροφο. Εκείνοι που είχαν χρήματα προσπαθούσαν να βρουν τον πιο άμεσο τρόπο να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες».
3. Σεβασμός στις κλιματικές συνθήκες
«Εκείνα τα χρόνια, όλα τα σπίτια ήταν βιοκλιματικά! Οι άνθρωποι λειτουργούσαν με το ένστικτο. Ηξεραν ότι δεν έπρεπε να έχουν μεγάλα παράθυρα στο βοριά, παρά μόνο ένα φεγγιτάκι ώστε να δημιουργείται ρεύμα το καλοκαίρι. Τα μικρά παράθυρα, επιπλέον, βοηθούν να διατηρείται η ίδια θερμοκρασία. Οι μεγάλες τζαμαρίες, που είναι σήμερα στη μόδα, έχουν μεγάλες απώλειες θερμοκρασίας. Γι' αυτό και καταφεύγουμε στον κλιματισμό».
4. Προσαρμογή στο τοπίο
«Ηξεραν πώς να «χωνεύουν» το κάθε κτίσμα στο τοπίο. Εκτός από σεβασμό στον τόπο τους, με αυτόν τον τρόπο έλυναν και πρακτικά ζητήματα. Εχοντας το κατώι μισοχωμένο στο έδαφος, διατηρούσαν χαμηλή τη θερμοκρασία στους αποθηκευτικούς χώρους, ενώ δεν χρειάζονταν κολόνες για τη στήριξη του κτιρίου».
5. Ανακύκλωση νερού
«Εχοντας να αντιμετωπίσουν ένα μεγάλο πρόβλημα στην προμήθεια νερού, ιδιαίτερα τους στεγνούς μήνες, έπρεπε να βρουν τρόπο να αποθηκεύουν το βρόχινο νερό. Εφτιαχναν λοιπόν δεξαμενές είτε στις αυλές είτε στις στέγες, ώστε να μη χάνεται σταγόνα και να καλύπτονται έτσι οι ανάγκες για την καθαριότητα».

________________________________________

Δημήτρης ΦιλιππίδηςΚαθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

Γιατί είναι σημαντικό να διατηρήσουμε τους παραδοσιακούς οικισμούς;
Γιατί αυτό είναι η Ελλάδα. Δεν είναι τα πράγματα που οι Ελληνες έφτιαξαν μέσα σε κάποιο δοκιμαστικό σωλήνα με τη μεγαλοφυΐα τους. Αντίθετα, είναι συνεχή παντρέματα και μείξεις και ανακατέματα με οτιδήποτε υπάρχει. Η έννοια «παράδοση» πήρε κάποια στιγμή ένα μεταφυσικό περιεχόμενο σε βάρος της ιστορικής αλήθειας. Και σε βάρος της αρχής ότι όλα τα πράγματα εξελίσσονται, από κάπου ξεκινούν και κάπου πηγαίνουν. Μας κατέκτησαν οι Λατίνοι, οι Τούρκοι, όλα αυτά «χρωμάτισαν» τη χώρα. Αυτό που λέμε σήμερα Ελλάδα είναι αυτό το μείγμα, αυτή η ομορφιά, που βασίζεται πάνω σ' αυτές τις επιμειξίες και τις συγγένειες με τον κόσμο γύρω.
Σε πράγματα που ήρθαν και απέξω και κάποια στιγμή έγιναν ντόπια, γηγενή, ειλικρινά. Αλλά δεν οφείλουμε μόνο να τους διατηρήσουμε, οφείλουμε και να διδαχθούμε απ' αυτούς.

Τι μας μαθαίνουν αυτοί οι οικισμοί;
Τα μυστικά τού πώς να δουλεύουμε με οικονομία τόσο στα μέσα όσο και στις μορφές. Αυτό το μάθημα, σήμερα ειδικά που μπαίνουμε στο λούκι της οικονομικής κρίσης, είναι πολύτιμο. Ο τρόπος που δούλευαν και ο τρόπος που προσαρμόζονταν στο τοπίο είναι πράγματα που σταδιακά ξεχάστηκαν. Παλιά είχαμε ένα σπίτι στη Σαντορίνη, το οποίο είχε στέρνα για το βρόχινο νερό. Σε ποιο από τα σπίτια που κατασκευάζονται τώρα στα νησιά -που ως γνωστόν δεν έχουν στάλα νερό- προβλέπεται στέρνα; Αυτό ήταν ένα μάθημα που πήραμε απ' αυτήν την αρχιτεκτονική. Σ' εκείνο το σπίτι, το καλοκαίρι ήμασταν με το πουλόβερ μέσα, ο χώρος κρατούσε σταθερή θερμοκρασία. Υπήρχε ένα ελάχιστο παραθυράκι προς τη θάλασσα, που σου έδινε τη δροσιά που χρειαζόσουν. Δείτε τι γίνεται σήμερα. Φωνάζουμε για την τσιμεντοποίηση, δεν είναι όμως η τσιμεντοποίηση το πρόβλημα, αλλά με ποιους όρους γίνεται.

Δεν θα έπρεπε η Πολιτεία να βάζει περιορισμούς;
Το να μιλάς για νόμους σήμερα δεν λέει τίποτα. Είναι ουτοπία. Τα νησιά που κρατούν ακόμα το χρώμα τους, όπως η Υδρα και η Πάτμος, το κρατούν επειδή εκεί μπήκαν από πολύ νωρίς πολύ αυστηρά περιοριστικά μέσα, αλλά και γιατί η αρχή που έκανε τους ελέγχους ήταν η Αρχαιολογική Υπηρεσία. Εχει μεγάλη σημασία ποιος είναι αυτός που προστατεύει, τι νοοτροπία κουβαλάει. Θεωρητικά αυτό συμβαίνει και στη Σύμη. Ομως, η έδρα της υπηρεσίας είναι στη Ρόδο, είναι δηλαδή πάρα πολύ δύσκολο να επέμβει. Εχουν πέσει τώρα λυτοί και δεμένοι στη Σύμη και της αλλάζουν τα φώτα με λυσσώδη τρόπο. Είναι τρομακτικές οι πιέσεις. Και ποιος είπε ποτέ «όχι» στα λεφτά; Προφανώς υπάρχει τεράστιο πρόβλημα υπερεκμετάλλευσης, αυθαιρεσίας, αλλά για μένα είναι και θέμα παιδείας, κουλτούρας.

Δηλαδή;
Δεν φταίνε μόνο οι αρχιτέκτονες -όπου χρησιμοποιούνται τουλάχιστον- αλλά και η περίφημη πελατεία τους. Τι ζητούν αυτοί που παίρνουν τα ονειρεμένα τους τέσσερα στρέμματα και πάνε να χτίσουν εκτός σχεδίου; Οχι πάντως το σπίτι τους να προσαρμόζεται καλύτερα στον τόπο, στις ανάγκες του. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που συμβαίνει στην Ανδρο. Οπως ξέρετε, σ' αυτό το νησί, εάν είσαι σε εκτεθειμένο μέρος, δεν μπορείς να σταθείς με το μελτέμι. Οι περισσότεροι όμως απ' όσους πάνε να χτίσουν εκεί το μόνο που θέλουν είναι η θέα. Σηκώνουν λοιπόν τα σπίτια τους όσο γίνεται πιο ψηλά, αδιαφορώντας και για τους προσανατολισμούς. Αν βλέπουν τα Γαβρονήσια, είναι ευχαριστημένοι! Και φυσικά, τιμωρούνται γιατί αυτό που αποκτούν έχει ένα κάρο κουσούρια. Εμείς αγοράσαμε ένα σπίτι στην Ανδρο, μέσα στον οικισμό. Είδαμε εκ των υστέρων τη σοφία που ήταν ενσωματωμένη εκεί μέσα. Ολος ο οικισμός είναι μέσα σε μια κοιλάδα εντελώς προφυλαγμένος από το βοριά. Το καλοκαίρι παίρνουμε όσο χρειάζεται από το μελτέμι για να δροσιζόμαστε και όχι παραπάνω. Μάθαμε τι θα πει θέα, τι θα πει άνοιγμα, πώς σέβομαι τους διπλανούς μου και πώς συμμετέχω στο σύνολο. Αντίθετα, σήμερα επικρατεί μια άκρως αντικοινωνική συμπεριφορά - εγώ να είμαι πιο ψηλά, εγώ να τους βουλώσω όλους. Και παλιά υπήρχε ανταγωνισμός, όμως εκείνες οι κοινωνίες μπορούσαν να συνεργαστούν, εάν κρίνουμε από το αποτέλεσμα. Το πώς το ένα σπίτι προβάλλει πίσω από το άλλο, όπως στη Σύμη, έχει να κάνει με τέτοιου είδους συμβιβασμούς και συνεννοήσεις. Κι αυτό δεν είναι ένα μάθημα; Σεβασμός στο περιβάλλον και στον διπλανό. Εχουμε μπει σε μια εποχή καταναλωτισμού των μορφών, που συνδυάζεται με νεοπλουτισμό. Σήμερα έχουμε αφθονία μέσων με λιγότερη κουλτούρα, ενώ παλιά είχαν λιγότερα μέσα με περισσότερη κουλτούρα.

Αυτή η νοοτροπία κατέστρεψε τους παραδοσιακούς οικισμούς;
Και αυτή. Δείτε τι έγινε στη Σαντορίνη. Στην αρχή ήρθαν οι ξένοι. Αγόρασαν, εκμεταλλεύθηκαν, αξιοποίησαν. Μετά ξυπνούν οι ντόπιοι κι εκεί που πωλούσαν τα παλιά τους τα ερείπια για ένα κομμάτι ψωμί, βάζουν μπροστά και λένε να 'μαστε κι εμείς. Κι αρχίζει μια μικροαστική κακομοίρικη εκμετάλλευση με τα περίφημα rooms to let. Ο πληθυσμός βολεύεται, αποκτά ένα εισόδημα που πριν δεν το 'χε. Αλλά αυτό δεν σταματάει. Δεν υπάρχει όριο σ' αυτό. Το επόμενο στάδιο είναι η αρπακτικότητα. Αυτό το 'χουμε δει παντού στην Ελλάδα. Εκεί είναι το πρόβλημα. Πώς να πεις «σταματάω, καλά ώς εδώ, να δω τώρα τι έχω, να τα ευχαριστηθώ». Η απληστία είναι το κύριο χαρακτηριστικό του σημερινού πληθυσμού. Κι αυτό πληρώνουμε. Υπήρχε ποτέ περίπτωση να «περάσουν» περιορισμοί στην Καλντέρα; Κάθε χωράφι θεωρείται άμεσα αξιοποιήσιμο. Ελεγαν στον Σουφλιά να καταργήσει τη ρύθμιση για τα τέσσερα στρέμματα. Πώς να την καταργήσει; Την άλλη μέρα το πρωί, θα είχαμε κοινωνική επανάσταση.

Αν ήσαστε εσείς «Σουφλιάς», θα καταργούσατε τα 4άρια;
Κάθε φορά που βγαίνει αυτή η «βρώμα», τρέχουν όλοι και δημιουργούν τετελεσμένα. Στη Σαντορίνη, στην προοπτική ότι θα έμπαιναν περιορισμοί με τα χωροταξικά, έτρεξαν όλοι και σήκωσαν σκελετούς παντού, οι οποίοι είναι ακόμα εκεί! Τα 4άρια δεν είναι οικισμός, είναι καταστροφή. Κάνουν το τοπίο «μπιμπικιαστό». Καλύτερα να έδιναν κανονικά οικόπεδα. Ομως, υπάρχουν τρόποι. Δεν είμαστε μόνοι στον κόσμο. Πώς στην Κύπρο δεν έχουν ούτε ένα αυθαίρετο; Πώς τα κατάφεραν; Αν ήμουν πάντως Σουφλιάς, σίγουρα δεν θα έβγαινε αυτό το νομοσχέδιο για το χωροταξικό του τουρισμού, που μας απειλεί εδώ και τόσο καιρό και είναι πραγματικά εφιάλτης. Δεν θα αφήσει τίποτα όρθιο. Είναι τραγικό να υπάρχει μια τόσο κυνική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Είναι και σκόπιμο. Δεν μπορεί όταν βλέπεις τα πράγματα να είναι τόσο στραβά, να κάνεις κάτι επίτηδες για να τα κάνεις ακόμα χειρότερα μόνο και μόνο για να ευνοήσεις αυτούς που θα τα εκμεταλλευθούν μετά. Τη λογική «χρησιμοποιώ, εκμεταλλεύομαι και μετά πετάω» δεν την έχουμε ξεπεράσει στην Ελλάδα. Ξοδεύουμε το περιβάλλον, το τοπίο, όπως ξοδεύουμε αυτά τα οποία είναι σε αφθονία.

πηγή: Αυτή είναι η αρχιτεκτονική του μέλλοντος
Της ΛΙΝΑΣ ΓΙΑΝΝΑΡΟΥ