Ο κλονισμός της πυραμίδας: ευκαιρία για στοχασμό ή αλλαγή;

Τα τελευταία είκοσι χρόνια η αγορά χρήματος ήταν μια αντεστραμμένη πυραμίδα· όλο το πράγμα στηριζόταν πάνω στην κορυφή του. Και τώρα έπεσε. Κάπως έτσι άκουσα στο ραδιόφωνο έναν οικονομολόγο σύμβουλο επενδύσεων να περιγράφει την παρούσα κρίση που σαρώνει αγορές και εδραιωμένες πεποιθήσεις.

Αντεστραμμένη, στη μύτη: αστάθεια, επισφάλεια, μέγιστο ρίσκο. Πυραμίδα: αεροπλανάκι, τζόγος, σώρευση προσδοκιών, ποντάρισμα στην «ψυχολογία». Η πτώση της πυραμίδας σημαίνει και πτώση μιας ιδεολογίας, αυτής που κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη τις τελευταίες δυόμισι δεκαετίες. Δεν είναι καν ιδεολογία, αλλά μια διεσταλμένη πίστη (αλλά και ποια ιδεολογία δεν καταλήγει εντέλει σε πίστη;), μια θρησκόληπτη δοξασία: η ελεύθερη αγορά αυτορρυθμίζεται και λύνει τα προβλήματά της, το κέρδος είναι η μόνη κινούσα δύναμη της ανθρωπότητας, η τεχνολογία φέρνει μόνο θεία δώρα και λύσεις, η πρόοδος είναι γραμμική, διαρκής και αιώνια.

Οταν όλοι οι μηχανισμοί μίντια, οι τεχνοκράτες, οι ακαδημαϊκοί, οι πολιτικοί κηρύττουν τη νέα θρησκεία, υποβάλλουν το New Speak, είναι φυσικό οι μάζες να πεισθούν ή να βυθιστούν ακόμη βαθύτερα στην αδιαφορία και στη χειραγώγηση. Αλλωστε, οι μάζες, ακόμη και στις προηγμένες δυτικές δημοκρατίες, διαδραματίζουν όλο και πιο ασήμαντο ρόλο στην πολιτική, είναι όλο και πιο ασήμαντες στις hi-tech οικονομίες. Η απέραντη πρώην μεσαία τάξη που ξανάχτισε την Ευρώπη μετά τους παγκόσμιους πολέμους, που ανατράφηκε με εθνικό σύστημα υγείας, με κράτος πρόνοιας και ιδέες περί κοινωνικής συνοχής, είναι τώρα η απέραντη μάζα των κρυπτόπτωχων και νεόπτωχων που ζουν με δανεικά, τζογάρουν τις αποταμιεύσεις τους, βλέπουν τις συντάξεις τους να επενδύονται σε σύνθετα προϊόντα, βλέπουν τα πτυχία και τις καριέρες να μην οδηγούν ούτε καν στην ανία του μεσαίου εισοδήματος, αντικρίζουν μπροστά τους μόνο ανασφάλεια και πλήξη· και ταυτοχρόνως βλέπουν τους ολίγους πλούσιους να πετούν στη στρατόσφαιρα, όλο και πιο πλούσιοι, ανέπαφοι, ασφαλείς, μακριά από το πτωχευμένο πλήθος.

Η πυραμίδα που πέφτει κλονίζει εύθραυστες δοξασίες. Ακόμη και οι χειραγωγούμενες, υπνωτισμένες μάζες μπορούν να δουν τώρα ότι η τυφλή πίστη στην παγκοσμιοποιημένη ελεύθερη αγορά, στην τεχνολογία, στη διαρκή σωρευτική πρόοδο είναι μια φενάκη, ένας φονταμενταλισμός με εκκοσμικευμένο μανδύα. Πίσω από τον μανδύα της επιστήμης και του ορθολογισμού, πίσω από τις παραδοχές και τις αξιώσεις του φιλελεύθερου ανθρωπισμού, πίσω από την ουσιοκρατική πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και ικανός να ορίσει όχι μόνο τη μοίρα του αλλά και όλη τη Φύση, βρίσκεται ο προτεσταντικός καπιταλισμός, δηλαδή η χριστιανική εσχατολογία. Βρίσκεται ο χριστιανισμός του Παύλου· η ανθρωπότητα υπό τη σκέπη της θείας πρόνοιας, δηλαδή, διασταλτικά, η ανθρωπότητα υπό τη σκέπη της προόδου, η Φύση υπό την κυριαρχία του ανθρώπινου ζώου.

Στο προτεσταντικό αφήγημα η ιστορία των ανθρώπων είναι ιστορία αμαρτίας και σωτηρίας, ο ενάρετος αλλάζει τον κόσμο, πλουτίζει και σώζεται. Και όλα κινούνται προς τα εμπρός και άνω. Και όλοι θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο, να τον υποτάξουν στα μέτρα του οράματός τους. Ο νεωτερικός άνθρωπος δεν θέλει να καταλάβει τον κόσμο, θέλει να τον αλλάξει· είναι ταγμένος να δρα, να κολυμπά στη vita activa, όχι να στοχάζεται. Ο μοντερνισμός, ο μαρξισμός, ο καπιταλισμός συμμερίζονται πυρηνικά αυτήν την πίστη. Και συμβαδίζουν με τη Βιομηχανική Επανάσταση, με τους παγκόσμιους πολέμους, με τη γέννηση του προλεταριάτου, με τη μαζική εξολόθρευση του προλεταριάτου, με το ολοκαύτωμα· οι ναζί και οι φασίστες λάτρευαν την αλλαγή και την πρόοδο, τον χάλυβα και τo Zyklon B.

Ωστόσο, η αμφισβήτηση της αιώνιας προόδου, της τυφλής πίστης στην τεχνική έχει εγερθεί από πολύ νωρίς, από τα πρώτα φανερώματα του ρομαντισμού, έως την απομυθοποίηση του ανθρωπισμού και της νεωτερικής φαντασμαγορίας που έφεραν, διαφορετικά ο καθένας, ο Δαρβίνος, ο Φρόιντ, ο Νίτσε, ο Χάιντεγκερ, ο Μπένγιαμιν. Αυτοί, όπως ο Πλάτων παλαιότερα, όπως ο Πλωτίνος και οι Επικούρειοι, όπως οι Στωικοί, μας κάλεσαν να στοχαστούμε την ύπαρξη, να ατενίσουμε τον κόσμο, να καταλάβουμε.

Ο κλονισμός της πυραμίδας του χρήματος είναι κλονισμός της κυριαρχίας του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού ως μόνης αλήθειας· είναι κλονισμός της θρησκομανούς πίστης στη διαρκή πρόοδο. Είναι πρόκληση για αναστοχασμό, προς την απέραντη μάζα της πρώην μεσαίας τάξης: Μα θα ακούσει τη βοή;

Tου Νικου Γ. Ξυδακη από την Καθημερινή