Η οικονομία του φραπέ στα νησιά και μια επιστολή πρόταση για το περιβάλλον

Λάβαμε την παρακάτω επιστολή-κείμενο και τη δημοσιεύουμε με την ελπίδα πως θύλακοι αντίστασης στην "οικονομία του φραπέ" υπάρχουν σε Πάρο και Αντίπαρο.

Αγαπητοί φίλοι,

Πριν δυο μήνες σε συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου που έγινε στην αίθουσα του "Αρχίλοχου" στην Παροικιά καταθέσαμε προτάσεις για την προστασία του περιβάλλοντος. Αποτέλεσμα της συνάντησης αυτής ήταν να ψηφιστούν δύο επιτροπές που είχαν την γνωστή τύχη των επιτροπών. Προχτές στο Δριό έγινε συνάντηση πολλών Συλλόγων που έχουν μέριμνά τους το νησιωτικό περιβάλλον και διερευνήθηκαν οι δυνατότητες ενός συντονιστικού οργάνου. Οι Σύλλογοι αναφέρθηκαν στην ανάγκη χάραξης αιγιαλού και παραλίας στην Πάρο και Αντίπαρο, θέμα που χρονίζει αδικαιολόγητα, στην καθημερινή διάνοιξη παράνομων δρόμων, στην απίστευτη υπεροικοδόμηση λόφων, παραλιών, κορυφογραμμών, στο μέγα κίνδυνο που διατρέχουν οι υγρότοποι όλοι και σε άλλες καταστροφές του νησιού. Σας στέλνουμε τις προτάσεις που διατυπώσαμε στο δημοτικό Συμβούλιο για ευρύτερο προβληματισμό όλων μας. Χρίστος Γεωργούσης.

Το κείμενο (και τις σοβαρές προθέσεις και προτάσεις) (αρχείο .pdf) θα το βρείτε εδώ

Η οικονομία του φραπέ (του Τ. Καμπύλη από την Καθημερινή)

(Όπου Ηρακλειά βάλτε "Αντίπαρος")

«Ολη τη νύχτα είχε ένα ψιλόβροχο και αέρα 7 - 8 μποφόρ. Το πρωί που βγήκα να κάνω τις δουλειές μου με πλησιάζει η θείτσα Γεωργία και μου λέει, «πέθανε το Μαριώ». Είχα μάθει πριν 2 - 3 μέρες ότι είχε πάθει μια μικρή δηλητηρίαση και έκανε και λίγο πυρετό. Γιατρός δεν υπάρχει (είναι τα νέα φιλολαϊκά μέτρα της κυβέρνησης, καταργήσανε και τον γιατρό). Αλλά να πεις ότι έχει και παπά για να σε θάψει; Ούτε παπάς, λες και ήμαστε ναυαγοί. Τέλος πάντων έβλεπα τους χωριανούς που κατεβαίνανε προς το σπίτι της κυρά Λένης, λέω μάλλον πρέπει να πάω και εγώ (…)».

Ηρακλειά, 1987. Δεκαεννέα τετραγωνικά χιλιόμετρα βράχων. Κάτοικοι 85. Το απόσπασμα είναι από ανέκδοτο (αυτοβιογραφικό) διήγημα κατοίκου του μικρού νησιού.

Ηρακλειά 1962. Στο νησάκι φθάνει ο γνωστός περιηγητής της ευρύτερης γειτονιάς μας, ο Τζον Φρίλι. «Δεν υπήρχε κανένας γιατρός ούτε νοσοκόμες, ταχυδρομεία ή τηλέφωνα ούτε οποιουδήποτε είδους τουριστικές εγκαταστάσεις. Εάν χρειαζόταν ιατρική βοήθεια σε μία από τις μικρές Κυκλάδες, οι νησιώτες άναβαν μια φωτιά με την ελπίδα ότι θα την δει κάποιος βοσκός του βουνού Ζας (Νάξος) που θα πήγαινε με το μουλάρι του στο Φιλότι και θα μετέφερε τα νέα στη Χώρα (…) Στις αρχές της δεκαετίας του '60 συνόδευσα τον Δρ. Ιωάννη Ιορδάνη σε ένα από αυτά τα νησιά, στην Ηρακλειά όπου έφθασε εγκαίρως για να σώσει τη ζωή ενός νεαρού άνδρα με εξαγωγή σκωληκοειδούς απόφυσης. Ολοι οι κάτοικοι του νησιού ήταν εκεί για να μας αποχαιρετήσουν όταν φύγαμε, ενώ ο πατέρας του νεαρού άνδρα έδωσε στον Δρ. Ιορδάνη ένα παχύ αρνί σαν ευχαριστήριο δώρο». Οι κάτοικοι (σύμφωνα με μεταγενέστερη καταγραφή του Τζον Φρίλι) ήταν 250.

Ηρακλειά 2008. Το νησάκι κρατάει (ακόμη) αποστάσεις από την «οικονομία του φραπέ». Στην οικονομική θεωρία έχει αποκληθεί ως «ολλανδική ασθένεια» (Σπράος) και, όπως εξηγεί ο Θοδωρής Πελαγίδης (καθηγητής, Πανεπιστήμιο Πειραιά), αναφέρεται στις κοινωνίες όπου τα μέλη τους έχουν τα εισοδήματα για να εισαγάγουν όσα χρειάζονται και τελικά δεν έχουν κίνητρο για να τα παράξουν οι ίδιοι.

«Σήμερα, το 40% των νέων αγορών οικοπέδων και σπιτιών στην ανατολική Κρήτη γίνεται από Ρώσους. Οπως και στη Χαλκιδική, όπως και στο Αιγαίο. Ζούμε μια νέα πολύ ισχυρή έκρηξη του real estate που εγκλωβίζει όλο και περισσότερο τη νησιωτική Ελλάδα στην «οικονομία του φραπέ». Αυτή στηρίζεται στα ιδιοκτησιακά δικαιώματα που -επειδή στην Ελλάδα ο καπιταλισμός δεν έχει βάθος- απολαμβάνουν μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού. Ειδικά στις νησιωτικές περιοχές η γη «παρέχει» την υπόσχεση μιας άνετης ζωής χωρίς καμία άλλη ιδιαίτερη προσπάθεια».

Η «οικονομία του φραπέ» χρειάζεται σε πρώτη φάση δύο πράγματα: Περιβάλλον -χωρίς σαφείς όρους προστασίας- και μικρές πληθυσμιακές κοινότητες, πολιτικά αδύναμες και επαγγελματικά ανειδίκευτες.

Οι νέοι και το χθες

Η Ηρακλειά βρέθηκε στα τουριστικά απόνερα των Κυκλάδων σχετικά πρόσφατα. Ετσι απέκτησε υποδομές (συγκοινωνίες, γιατρό, επικοινωνίες και ΚΕΠ) χωρίς το κόστος που πλήρωσαν άλλα Κυκλαδονήσια. Ευτύχησε την τελευταία δεκαετία να δει νέα παιδιά να την επιλέγουν ως μόνιμη κατοικία. Και δεν ασχολήθηκαν όλοι ευθέως με τον τουρισμό. Ο Αντώνης έγινε ψαράς, η Μαρία από βιολόγος υπάλληλος στο ΚΕΠ. Ακόμη και όσοι ασχολήθηκαν άμεσα με τον τουρισμό, όπως ο Γιάννης και η Εύη, δεν προτίμησαν τον εύκολο δρόμο των τετράγωνων όγκων.

Φέτος θα λειτουργήσει και νηπιαγωγείο, κοντά στο δημοτικό και στο γυμνάσιο. Στα παιδιά του νησιού προστέθηκαν ο Στέλιος και από φέτος στην α΄ δημοτικού ο Αλέξανδρος, γιος του Πέτρου, που άφησε την Αλβανία και ρίζωσε στο νησί χτίζοντας πέτρα τον χειμώνα και μαγειρεύοντας το καλοκαίρι. Η Ερμιόνη, αδελφή του Νικόλα, δεν είναι -από πέρυσι- το μοναδικό κοριτσάκι στο νησί, χάρη στην αδελφούλα του Στέλιου. Ο Νεκτάριος έγινε παλικαράκι και ο Μπάμπης τιμονάρει ήδη το καΐκι του πατέρα του. Ο μικρότερος αδελφός του ο Αχιλλέας δείχνει μία έντονη κλίση για τη μουσική, ενώ ο μεγαλύτερος ο Μανώλης ανακάλυψε φέτος την εφηβεία. Ομως, αυτά τα παιδιά τι θα πάρουν και τι θα δώσουν στην Ηρακλειά;

Παλιά στο νησί ήταν περήφανοι για τη φάβα τους, τα αμπέλια τους, το τυρί τους και το μέλι τους. Σήμερα με τη μελισσοκομία ασχολούνται κυρίως συνταξιούχοι, παρότι το μέλι έχει και τιμή (περίπου στα 20 ευρώ το κιλό!) και φανατικούς φίλους από όλη την Ελλάδα - δικαιολογημένα, αφού τα φυτοφάρμακα είναι άγνωστα στις θυμαροεκτάσεις της Ηρακλειάς.

Από την Ηρακλειά του χθες έχει απομείνει μόνο η κτηνοτροφία. Αλλά το κυνήγι των κατσικιών στα κατσάβραχα δεν είναι και η πιο γοητευτική επιλογή για τους νέους της Ηρακλειάς. Οι σειρήνες βρίσκονται κοντά. Το κοντινό Κουφονήσι παραδόθηκε αμαχητί στην «οικονομία του φραπέ», η περίφημη «Ιταλίδα» κρύβεται κάτω από τις πετσέτες των λουομένων και στα μονοπάτια του σπινάρουν 4x4. Αλλά το χρήμα ήρθε. Αφθονο και γρήγορα.

Το δίλημμα

Μέσα σε μια οκταετία ο δομημένος όγκος της Ηρακλειάς διπλασιάστηκε. Τα τελευταία τρία χρόνια οι ανατολικές Κυκλάδες κατέχουν το πανελλήνιο ρεκόρ σε αύξηση οικοδομικών αδειών. Ο άνθρωπος πάντα έχτιζε, αλλά το ερώτημα είναι «τι και πόσο»;

Η Ηρακλειά, αν και δεν έχει περισσότερα από 100 δωμάτια, άρχισε τα τελευταία χρόνια να νιώθει την πίεση του Αυγούστου. Οι παραλίες της (ακόμη) απάτητες, τα νερά καθαρά και τα ίχνη αγωνίας 8.000 χρόνων ακόμη υπαρκτά. Η κυκλαδίτικη συνύπαρξη του κενού με το κτισμένο ακόμη ειδυλλιακή. Υπάρχει άλλος δρόμος για την Ηρακλειά πέρα από την εκποίηση;

Ο Πάρις Τσάρτας (καθηγητής τουριστικής κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου) δεν είναι πολύ αισιόδοξος: «Δεν νομίζω ότι μπορεί κανείς να ξεφύγει από αυτό που αποκαλέσατε «οικονομία του φραπέ». Ποιος και γιατί θα ξαναγυρίσει στην καλλιέργεια φάβας όταν υπάρχει περισσότερο και πιο εύκολο εισόδημα από το συγκεκριμένο τουριστικό μοντέλο; Μόνο μια μεγάλη τουριστική κρίση για μεγάλο χρονικό διάστημα ίσως να έστρεφε και σε άλλα επαγγέλματα τους νησιωτικούς πληθυσμούς. Αλλά αυτή δεν είναι πιθανή».

Και ο Πέτρος Ηλιάκης (πολεοδόμος - πολιτικός μηχανικός, νομαρχιακός σύμβουλος Κυκλάδων) είναι ακόμη πιο αφοπλιστικός: «Μη μας βλέπετε μόνο το καλοκαίρι. Είναι άγριος ο χειμώνας και το κράτος ακόμη πιο μακριά. Η «οικονομία του φραπέ» αλλοίωσε τόπους και ανθρώπους, αλλά βελτίωσε και τη ζωή μας. Με ποιες εγγυήσεις θα ξαναγυρνούσε κανείς σε μια εποχή όπου ο αποκλεισμός ήταν έντονος και ενίοτε κόστιζε σε ζωές;».

Επομένως η σημερινή Ηρακλειά δεν έχει άλλο δρόμο;

«Υπάρχουν θύλακοι αντίστασης», λέει ο Πάρις Τσάρτας: «Αλλά χρειάζονται άνθρωποι. Εννοώ μόνιμοι κάτοικοι και ιδίως νέοι. Ο,τι έχει γίνει στις Κυκλάδες, ο αγώνας για τα σκουπίδια στη Νάξο, η πρωτογενής παραγωγή στη Σέριφο, τα πολιτιστικά στη Σύρο έγιναν από τους νέους των νησιών. Και αυτά που έκαναν κράτησαν ζωτικό χώρο έξω από την «οικονομία του φραπέ»».

«Υπάρχουν τρόποι», λέει και ο Πέτρος Ηλιάκης. Πρώτα απ' όλα να τηρηθεί το άρθρο 102 του Συντάγματος που θέτει το ζήτημα της «νησιωτικότητας». Να αναπτυχθούν οι κοινωνίες μας με τις εξαιρέσεις που συνεπάγονται από τη «νησιωτικότητα» και όχι με τους γνωστούς ισοπεδωτικούς κανόνες».

Ενα σημαντικό ιδεολογικό κομμάτι της Αριστεράς που έζησε λαθραία για δύο αιώνες στη σκιά του μαρξισμού (αν και ο Μαρξ ήταν ταυτόχρονα πολέμιος και θαυμαστής του Φουριέ) αναζήτησε πολλά στην «Ουτοπία». «Η αμφισημία της», αναφέρεται από τον Αμερικανό στοχαστή Φρ. Τζέιμσον, «οφείλεται στο γεγονός πως με όσο περισσότερη βεβαιότητα διακηρύσσει τη ριζική της διαφορά από την παρούσα κατάσταση μια δεδομένη Ουτοπία τόσο περισσότερο γίνεται όχι απλώς ανέφικτη, αλλά, ακόμη χειρότερα, αδιανόητη».

Η Ηρακλειά (οι Κυκλάδες) έχει ανάγκη από τη δική της Ουτοπία. Κυρίως επειδή η «οικονομία του φραπέ» προπληρώνει σε ρευστό έναντι της εθελούσιας αποχώρησης του καθενός από τη συγγραφή της προσωπικής του ιστορίας. Αλλωστε, πόσο ενδιαφέρον μπορεί να έχει η βιογραφία όποιου απλώς πουλάει ακόμη και τις μνήμες του;

από εδώ

Την ίδια στιγμή μια έγκυρη φωνή προειδιποιεί για το θνησιγενές της ανάπτυξης των νησιών

ΠΑΡΙΣ ΤΣΑΡΤΑΣ
(καθηγητής Τουριστικής Ανάπτυξης στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Αθηνών)

«Σε οριακό σημείο η τουριστική ανάπτυξη αρκετών νησιών»

«Ο τουρισμός είναι ιδιαίτερα ανθεκτικός -και ευτυχώς- σε κρίσεις πολιτικές, οικονομικές ή περιβαλλοντικές. Το ζήτημα άρα είναι να επιλεγεί ένα πρότυπο ανάπτυξης το οποίο να μην μονοκαλλιεργεί τον τουρισμό αλλά να αναπτύσσει μέσω αυτού και άλλους παραγωγικούς κλάδους, π.χ. γεωργία, κτηνοτροφία, βιοτεχνία, εμπόριο.

Τέτοιο πρότυπο υπάρχει και είναι αυτό του Βιώσιμου Εναλλακτικού Τουρισμού». Μιλάμε με τον Πάρι Τσάρτα, καθηγητή Τουριστικής Ανάπτυξης στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Κύριε καθηγητά, μία ακόμη τουριστική περίοδος οδεύει προς το τέλος. Τι συμπεράσματα βγάζουμε για τη σημερινή ανθρωπογεωγραφία των νησιών μας;

«Παρατηρείται μια σταδιακή αλλά σταθερή και σε πολλές περιπτώσεις με γρήγορους ρυθμούς "τουριστικοποίηση" στην ανθρωπογεωγραφία της μεγάλης πλειοψηφίας των ελληνικών νησιών. Αυτό σημαίνει ότι άμεσα ή έμμεσα το σύνολο σχεδόν των παραγωγικών δραστηριοτήτων, αλλά και τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής δομής συνδέονται με τον τρόπο λειτουργίας του τουρισμού, γεγονός που οδηγεί σε μια ιδιόμορφη μονοκαλλιέργεια των τουριστικών δραστηριοτήτων».

Εκτιμάτε ότι στα νησιά μας το κοινωνικό, φυσικό και δομημένο περιβάλλον σταδιακά υποβαθμίζεται;

«Σε σημαντικό ποσοστό και ιδιαίτερα στα νησιά που αποτελούν δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, η απάντηση είναι θετική. Υπάρχουν, πάντως, δύο ενδιαφέρουσες και αντιφατικές εξελίξεις σε αυτό το θέμα. Η πρώτη είναι ότι σε πολλά μικρά και λιγότερο ανεπτυγμένα νησιά παρατηρείται μία τάση μίμησης του προτύπου ανάπτυξης των δημοφιλέστερων προορισμών, η δεύτερη είναι ότι σε πολλά νησιά, αντιθέτως, υπάρχουν σοβαρές προσπάθειες ελέγχου και αλλαγής του προτύπου αυτού, προς μια πιο βιώσιμη και ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη. Αρα το μέλλον θα δείξει προς τα πού βαδίζουμε».
Η κατάσταση δείχνει μη αναστρέψιμη; Στη Μύκονο και στη Ρόδο η τουριστική ανάπτυξη έχει φθάσει σε οριακό σημείο;

«Πράγματι, η κατάσταση είναι σε πολλές περιπτώσεις οριακή, δεν θα υιοθετούσα την άποψη ότι είναι μη αναστρέψιμη. Οι δυνατότητες που προσφέρουν ο σύγχρονος τουριστικός σχεδιασμός και η πολιτική ανάπτυξη νέων ειδικών και εναλλακτικών τουριστικών προϊόντων είναι οι δύο κυρίαρχες παράμετροι που μπορούν να αλλάξουν την ανάπτυξη του τουρισμού στα νησιά, ακόμα και σε περιπτώσεις όπου αυτή έχει φτάσει σε αδιέξοδα. Επισημαίνω εδώ ότι αυτά τα 2 ζητήματα (σχεδιασμός, ειδικά προϊόντα) αποτελούν καθοριστικά στοιχεία στον τρόπο που λειτουργεί πλέον η τουριστική ζήτηση, δηλαδή μεγάλο ποσοστό των τουριστών συνειδητά επιλέγει περιοχές που διαθέτουν τα παραπάνω στοιχεία».

Σας ανησυχεί η υπερεπιχειρηματική δραστηριότητα στα νησιά;

«Με προβληματίζει η έλλειψη ισορροπίας και μέτρου, γεγονότα που οδηγούν σε υπερεπαγγελματισμό και τελικά σε χαμηλά εισοδήματα και περιβαλλοντική υποβάθμιση και τελικά σε μείωση της ζήτησης. Μπορούν να συνυπάρξουν ο μαζικός τουρισμός, η παραθεριστική κατοικία και σε πολλές περιπτώσεις και τα ειδικά και εναλλακτικά τουριστικά προϊόντα χωρίς προβλήματα, εφόσον τηρούνται στοιχειώδεις προδιαγραφές στην πολιτική, στο σχεδιασμό και στον προγραμματισμό της τουριστικής ανάπτυξης των νησιών. Εάν αντίθετα συνεχιστεί η κυρίαρχη τάση της ανάπτυξης χωρίς όρια σε ορισμένα νησιά, αυτό θα καταλήξει σε πληθώρα κοινωνικών, περιβαλλοντικών και οικονομικών προβλημάτων σε τοπικό επίπεδο».

Εχετε δηλώσει παλαιότερα ότι για να αποφευχθεί η περιβαλλοντική υποβάθμιση μιας περιοχής, πρέπει πρώτα απ' όλα να προσδιοριστεί η φέρουσα ικανότητα, δηλαδή ο μέγιστος αριθμός ανθρώπων που είναι δυνατό να «σηκώσει» ένα οικοσύστημα. Πώς εξηγείται αυτό;

«Το ζήτημα της φέρουσας ικανότητας δεν συνδέεται μόνο με τον αριθμό των τουριστών αλλά και με τον αντίστοιχο αριθμό των υποδομών, ανωδομών, καθώς και των τουριστικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε ένα νησί. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να μετράται η φέρουσα ικανότητα μιας περιοχής με βάση τους τουριστικούς και περιβαλλοντικούς πόρους που διαθέτει, ώστε να μην οδηγείται σε υποβάθμιση, η οποία αναπόφευκτα οδηγεί σε μείωση της ζήτησης που έχει. Τέτοιες μελέτες έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, π.χ στην Κύπρο».

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, την Ηρακλειά. Μέσα σε μια οκταετία ο δομημένος όγκος της Ηρακλειάς διπλασιάστηκε. Τα τελευταία τρία χρόνια οι ανατολικές Κυκλάδες κατέχουν το πανελλήνιο ρεκόρ σε αύξηση οικοδομικών αδειών. Από αυτή την «οικονομία του φραπέ» μπορούμε να ξεφύγουμε;

«Το παράδειγμα της Ηρακλειάς δεν είναι διόλου ειδικό ή μοναδικό. Η δυνατότητα ενός άλλου προτύπου ανάπτυξης καθοριστικά επηρεάζεται σε αυτές τις περιπτώσεις από τις επιλογές συγκεκριμένων ομάδων συμφερόντων: ΟΤΑ, ντόπιοι επιχειρηματίες, κάτοικοι, τουρίστες με σταθερή και μακρόχρονη παρουσία σε νησιά. Από αυτούς εξαρτάται η υιοθέτηση ενός μακροπρόθεσμα περισσότερο βιώσιμου προτύπου ανάπτυξης».

Παρ' όλα αυτά υπάρχουν θύλακοι αντίστασης στα νησιά;

«Πράγματι τα τελευταία 20 χρόνια σε πολλά νησιά παρατηρείται ένας γόνιμος προβληματισμός από πολλές κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε δράσεις και παρεμβάσεις με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος, την αλλαγή των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τόσο την καλοκαιρινή όσο και τη χειμερινή περίοδο. Το ζήτημα είναι ότι όλες αυτές οι προσπάθειες θα πρέπει να έχουν θεσμικό χαρακτήρα, ώστε να επηρεάζουν το σχεδιασμό της τουριστικής πολιτικής σε τοπικό επίπεδο».

Είναι μια λύση στο πρόβλημα η ανάπτυξη των κοινωνιών μας με τις εξαιρέσεις που συνεπάγονται από τη «νησιωτικότητα» και όχι με τους γνωστούς ισοπεδωτικούς κανόνες;

«Δεν μπορούμε κατά τη γνώμη μου να αναζητούμε λύσεις χωρίς να λάβουμε υπόψη τρία ευρύτερα ζητήματα: α) την ατελή λειτουργία της κοινωνίας των πολιτών στη χώρα μας, β) την έλλειψη κουλτούρας διαλόγου στα ζητήματα του σχεδιασμού και γ) το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης του ανθρώπινου δυναμικού του τουρισμού».

Του Γ. Κιούση από εδώ