Οι δρόμοι του καπνού

Oι δρόμοι του καπνού

Τότε που τα πνεύματα κατοικούσαν στον κόσμο, «ένα πνεύμα ξάπλωσε δίπλα στη φωτιά του στο δάσος να κοιμηθεί. Ενώ κοιμόταν, ο εχθρός ήρθε και, πλησιάζοντας αθόρυβα, τον κύλησε μες στη φωτιά... Ο θόρυβος της φωτιάς ξύπνησε το καλό πνεύμα, που έτρεξε να κρυφτεί στο δάσος. Καθώς έτρεχε, ο άνεμος του πήρε τα μαλλιά και τα έθαψε στη γη. Έτσι φύτρωσε ο καπνός».

Mυθολογικοί δρόμοι. Kάθε ινδιάνικη φυλή είχε τον δικό της μύθο για την προέλευση του καπνού και κάπνιζαν τα φύλλα του σε πήλινες πίπες σε κάθε σημαντική περίσταση. H πίπα, αχώριστη σύντροφός τους στη ζωή, που τους συνόδευε συχνά και στον τάφο τους, είχε τη θέση της και στον μυθολογικό τους κόσμο: Kάποτε το Μεγάλο Πνεύμα κάλεσε όλους τους ανθρώπους του, ανέβηκε στον Κόκκινο Βράχο, έκοψε ένα κομμάτι απ' αυτόν κι έφτιαξε μια μεγάλη πίπα. Κάπνισε απ' αυτήν και τους είπε ότι αυτός ο κόκκινος βράχος είναι η σάρκα του και ότι από εδώ θα έπρεπε να παίρνουν πέτρα για να φτιάχνουν την πίπα της ειρήνης. Ο Κόκκινος Βράχος δεν είναι άλλος από το Pipe-Stone Quarry, τη Μέκκα των Ινδιάνων της Βόρειας Αμερικής.

Πήλινος υποδοχέας του καπνού σε πίπα από το Mπαμούν του Kαμερούν. Προέρχεται από το παλάτι του βασιλιά Nτζόια, 1931.

Μια πήλινη πίπα που βρέθηκε στη Γουατεμάλα, στα χώματα των Μάγια, ηλικίας 3.000 ετών, μαρτυρεί για την αρχαιολογία του καπνίσματος στους Αμερικανούς αυτόχθονες. Ο Bρετανός Thomas Harriot, εξερευνητής των ανατολικών ακτών του Νέου Κόσμου (1585-1586), σημειώνει: «οι ιθαγενείς... πιστεύουν ότι οι θεοί ευφραίνονται όταν οι άνθρωποι καπνίζουν και γι' αυτό προσφέρουν τον καπνό στους θεούς σε ειδικές τελετές. Μερικές φορές ανάβουν φωτιές και ρίχνουν εκεί κονιορτοποιημένο καπνό σαν σε θυσία. Aλλοτε πάλι τον ρίχνουν στα ορμητικά νερά για να τα γαληνέψουν ή σε ένα καινούργιο δίχτυ ψαρέματος για να έχουνε καλή ψαριά. ..».

Η πίπα ήταν ιερή κι αυτός που τη φύλαγε για λογαριασμό της φυλής ήταν φορέας ειδικών προνομίων και υποχρεώσεων ως προς τη φυλή, αλλά και ως προς το σύμπαν. Η τελετουργία του ανάμματός της άρχιζε με τη συναρμολόγηση του θηλυκού (περιέκτης του καπνού) με το αρσενικό (στέλεχος για το ρούφηγμα του καπνού) τμήμα της και έπαιρνε διαστάσεις τελετουργικής ένωσης του θηλυκού με το αρσενικό στοιχείο της ζωής.

Γεωγραφικοί δρόμοι. Oι αρχαίοι Eλληνες και οι Ρωμαίοι κάπνιζαν, όμως η συνήθειά τους αυτή παρέμενε στην παρασκιά της καθημερινότητάς τους, γιατί τα ξερά φύλλα που χρησιμοποιούσαν (ευκάλυπτος, αχλαδιά κ.ά.) δεν περιείχαν ουσίες ικανές να προκαλέσουν εξάρτηση. Oμως ο καπνός ίσως ήταν γνωστός πριν από την κλασική αρχαιότητα. Μεταξύ των φυτών που είχαν χρησιμοποιηθεί για την ταρίχευση της μούμιας του φαραώ Ραμσή B΄, ο Γάλλος καθηγητής Metcafe, ειδικός στην ανατομία των φυτών, ανίχνευσε με βεβαιότητα φύλλα καπνού. Το αίνιγμα παραμένει άλυτο. Mια υπόθεση θέλει τους αρχαίους Αιγυπτίους να διασχίζουν τον Ατλαντικό πολύ πριν από τον Κολόμβο.

Oταν ο Κολόμβος κατέπλευσε στα νησιά της Καραϊβικής, η εξάρτηση των αμερικανών Ινδιάνων είχε πάρει δραματικές διαστάσεις: υπολογίζεται ότι σχεδόν το σύνολο των ενηλίκων κάπνιζαν. Hδη ο καπνός φύτρωνε ανάμεσα στις καλύβες τους τρεις έως πέντε χιλιάδες χρόνια πριν εμφανιστούν οι ισπανικές καραβέλες. Ο Γάλλος εξερευνητής του Κεμπέκ, Cartier, ο πρώτος Eυρωπαίος που καταγράφει τη χρήση του καπνού στις φυλές που ζούσαν στις όχθες του ποταμού Αγ. Λαυρέντιου (1535-1536), σημειώνει ότι «οι Ινδιάνοι κουβαλούν πάντοτε την πίπα μαζί τους και καπνίζουν συχνά». Ο Lescarbot (1618) βεβαιώνει ότι «καπνίζουν σχεδόν όλη την ώρα», ενώ ο Ιησουίτης Pierre Biard αναφέρει ότι «όλες οι κοινωνικές εκδηλώσεις τους... γίνονται μέσα στα σύννεφα του καπνού τους». Eνας άλλος Ιησουίτης ιεραπόστολος, ο Jerome Lalemant, θυμάται ότι οι ιθαγενείς που επρόκειτο να προσηλυτισθούν στον χριστιανισμό «αγωνιούσαν να μάθουν αν θα υπάρχει καπνός στον ουρανό, λέγοντας ότι δεν μπορούν να κάνουν χωρίς αυτόν». H περιγραφή ενός τρίτου Ιησουίτη ιεραπόστολου αποτελεί πραγματική προφητεία για το τι επρόκειτο να συμβεί στον Παλιό Κόσμο μετά την εισβολή τής συνήθειας από τον Νέο Κόσμο : «Τους είδα ακόμη και να κονιορτοποιούν μια παλιά πίπα για να την καπνίσουν. Δεν είναι υπερβολή αν πούμε ότι περνούν τη ζωή τους καπνίζοντας. .. Eφερα μαζί μου λίγο καπνό. ..για τους Aγρίους. Oταν κατανάλωσαν όσο είχαν και όσο τους είχα δώσει, δεν με άφηναν ήσυχο. Oταν τους είπα ότι δεν είχα άλλο, έκαναν σαν να ήθελαν να με φάνε...»

Oμως γιατί οι Ευρωπαίοι υιοθέτησαν αυτή τη συνήθεια των «αγρίων», παρ' όλες τις οφθαλμοφανείς συνέπειές της; Eνας λόγος ήταν ο ενθουσιασμός της ιατρικής κοινότητας, που έσπευσε να δει τον καπνό σαν «ένα χαρμόσυνο νέο από τον νέο κόσμο». Hταν η πανάκεια που η ιατρική αλχημεία έψαχνε από πολλού. Η εισπνοή καπνού ταίριαξε με την ιπποκράτεια θεωρία των χυμών, που ίσχυε ακόμη κατά τον 16ο αιώνα. Ο καπνός ήταν ένα πολλά υποσχόμενο εμετογόνο, καθαρτικό, επουλωτικό και αναλγητικό. Θεωρήθηκε κατάλληλος για την αποπληξία, τις παραλύσεις και τις καταρροές. Αποσυμφορητικό για την επιβλαβή συσσώρευση της λέμφου στον εγκέφαλο, ανακουφιστικό για τους πονόδοντους, τις ημικρανίες, την ποδάγρα, τους ρευματισμούς και άλλες παθήσεις που αποδίδονταν στην υπερπαραγωγή βλεννωδών χυμών. Πίστευαν ότι το κάπνισμα αποξήραινε τους χυμούς που ήσαν υπεύθυνοι για τις διαταραχές στην ισορροπία των υγρών μέσα σε έναν πάσχοντα οργανισμό. Εκχυλίσματα, σιρόπια, καταπλάσματα, ελαιώδη ή αλκοολούχα διαλύματα και άλατα, όλα επιστρατεύθηκαν για την ανακούφιση του αρρώστου. Oι Eυρωπαίοι επιδόθηκαν στο κάπνισμα επειδή πίστευαν ότι τους έκανε καλό.

Τη διάδοση του καπνού βοήθησε η ανακάλυψη της τυπογραφίας. Τα τυπωμένα βιβλία διέδωσαν ευρέως τις πληροφορίες για τα οφέλη από το κάπνισμα. Λίγους μόνο μήνες μετά την επιστροφή του Κολόμβου, τα νέα της αποστολής του κυκλοφόρησαν σε 10 επιμελημένες εκδόσεις σε όλη την Ευρώπη. Μέχρι το 1547, εκδότες από τη Βαρκελώνη, τη Ρώμη, το Παρίσι, τη Βασιλεία και το Στρασβούργο κυκλοφόρησαν επιμελημένες εκδόσεις με τα νέα της αποστολής, στα ισπανικά, στα λατινικά και στα γερμανικά.

Περιηγητές στη Bραζιλία των αρχών του 16ου αι. σημείωναν με ενδιαφέρον την πίστη των ιθαγενών στις θεραπευτικές –ανάμεσα στις πολλές άλλες– ιδιότητες του φυτού petun (καπνός). Στην εικόνα, χαρακτικό από βιβλίο της εποχής, ένας άρρωστος άντρας υποβάλλεται σε θεραπεία με εμφύσηση καπνού στα νοσούντα μέλη του. Oι θεραπευτικές εφαρμογές του καπνού σε διάφορες μορφές του πρέπει να είναι αρχαιότατες. Αναφέρονται σαμανιστικές/μαγικοθεραπευτικές τελετές, όπου οι μάγοι-γιατροί κατανάλωναν τον καπνό μέχρι τελικής εξάντλησης.

H παγκοσμιοποίηση του καπνίσματος οφείλει πολλά στους ναυτικούς. «Παντού όπου είχαν εμπορικούς σταθμούς, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στην Ιαπωνία, οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί ίδρυσαν μικρές φυτείες καπνού. Πριν από το τέλος του 16ου αιώνα [τις] είχαν αναπτύξει... [για τις] ανάγκες τους, αλλά και για δώρα και, αργότερα, για εμπορική εκμετάλλευση. Στις αρχές του 17ου αιώνα, αυτές οι φυτείες είχαν μεγαλώσει τόσο που εξελίχθηκαν σε επιχειρήσεις», γράφει ο Jerome Brooks. Στα λιμάνια της Αφρικής ο καπνός απέκτησε ανταλλακτική αξία για το εμπόριο σκλάβων. Για παράδειγμα, ένας έμπορος νέγρων στη Γουινέα πληρωνόταν για κάθε σκλάβο με 6 ή 7 «μέρη» βραζιλιάνικου καπνού (κάθε «μέρος» ζύγιζε 75 λίβρες, περίπου 33 κιλά).

Σωματικοί δρόμοι. Τα νυκτόσκια φυτά φύτρωναν παντού στον Νέο Kόσμο: η πατάτα, η ντομάτα, η μελιτζάνα, η πιπεριά. Ανάμεσά τους και συγγενή φυτά με παραισθησιογόνες δράσεις: ο μανδραγόρας, η μπελλαντόνα. Οι ποικιλίες του φυτού Nicotiana rustica και Nicotiana tabacum καλλιεργούνταν ήδη από αιώνες.

Φαίνεται ότι ο καπνός χρησιμοποιήθηκε αρχικά σε σαμανιστικές - θεραπευτικές τελετές. Αναφέρονται τελετές όπου οι μάγοι-θεραπευτές κατανάλωναν τον καπνό μέχρι τελικής εξάντλησης, ίσως σε συνδυασμό με παραισθησιογόνα. Το φυτό κατείχε σημαντική θέση στο σύστημα των φυλετικών αξιών μέχρι τον «εκδημοκρατισμό» της χρήσης του και το πέρασμά της από την ιερότητα στην εκκοσμίκευση. Από τη Νότια Αμερική, η καλλιέργεια και η χρήση του εξαπλώθηκε στη Βόρεια Αμερική, στον Νότιο Ειρηνικό και στην Αυστραλία. Ο Americo Vespucci είδε τους ιθαγενείς των νησιών του δέλτα του Αμαζονίου να μασούν ένα «πράσινο χόρτο σαν αγελάδες, έτσι ώστε σχεδόν δεν μπορούσαν να μιλήσουν. Από τον λαιμό τους κρέμονταν δύο ξερές κολοκύθες. Η μια ήταν γεμάτη από αυτό το χόρτο, ενώ η άλλη ήταν γεμάτη από μια άσπρη σκόνη σαν κιμωλία. Κάθε λίγο, έπαιρναν ένα κλαράκι, το μασούσαν στην άκρη του και το βουτούσαν στην κολοκύθα με τη σκόνη. Υστερα, το έτριβαν στα ούλα τους, αναμιγνύοντας έτσι τη σκόνη με τα φύλλα που μασούσαν».

Οι ιθαγενείς του Νέου Κόσμου είχαν αναπτύξει όλους σχεδόν τους τρόπους με τους οποίους ο καπνός μπορεί να διεισδύσει στο ανθρώπινο σώμα. Tο αναπνευστικό και το πεπτικό σύστημα είχαν τη συντριπτική προτίμηση, όμως αναφέρονται και λήψεις εκχυλισμάτων καπνού από τα μάτια (σαν κολλύρια) ή από το δέρμα (με εντριβή φύλλων ή σαν καταπλάσματα). Η μάσηση, η κατάποση σε υγρή ή στερεά μορφή, το κλύσμα, η εισρόφηση από τη μύτη και το κάπνισμα από το στόμα ήταν οι συχνότεροι τρόποι λήψης. Πρωτόγονες πίπες και στριφτά, αυτοσχέδια «τσιγάρα» βρέθηκαν σχεδόν παντού, από τις βόρειες ακτές της Λατινικής Αμερικής και τις Αντίλλες μέχρι τις ανατολικές ακτές και τα νησιά του Αμαζονίου.

Οι σαμάνοι της φυλής Tunebo, στη Νότια Αμερική, μασούσαν φύλλα καπνού και κόκας. Στη Γουιάνα και το Σουρινάμ οι ιθαγενείς έπιναν ένα αφέψημα του καπνού, που έφτιαχναν βράζοντας τα πράσινα φύλλα σε νερό. Στους Jivaro το αφέψημα χρησιμοποιούνταν από τα κρυολογήματα μέχρι τα δαγκώματα φιδιών. Από ένα παχύρρευστο σιρόπι καπνού γνωστό σαν ambil έπαιρναν λίγο με το δάκτυλο και το έτριβαν στα ούλα τους. Ινδιάνοι στη BΔ Λατινική Αμερική και το Περού χρησιμοποιούσαν ένα σωλήνα από κόκαλο ή ζαχαροκάλαμο για να κάνουν κλύσμα με εκχύλισμα καπνού. Οι Αguaruna του Περού «φυσούσαν με το στόμα ώστε να περάσει όλο το περιεχόμενο του σωλήνα στο παχύ έντερο». Η χρήση των κλυσμάτων καπνού δεν φαίνεται να εξυπηρετούσε τόσο ιατρικούς σκοπούς όσο τη λήψη τοξικών δόσεων, καθώς με αυτόν τον τρόπο η νικοτίνη δεν περνάει από το στομάχι ή το συκώτι και απορροφάται από το αίμα σε μεγάλες ποσότητες. Eίναι πιθανόν ότι μια τέτοια λήψη οδηγούσε σε θανατηφόρες δηλητηριάσεις.

Η πρώτη περιγραφή ρινικής εισρόφησης καπνού στο Περού δόθηκε από τον Garcilaso de la Vega (1723), που αναφέρει ότι είδε Iνκας να την εφαρμόζουν για να θεραπεύσουν παθήσεις και για να «καθαρίσουν το κεφάλι». «Oι Ινδιάνοι», γράφει ο Σεβιλιάνος γιατρός Monardes στα 1580, «χρησιμοποιούν τον καπνό για να αντιμετωπίζουν τη δίψα και την πείνα και για να μπορέσουν να περάσουν μέρες χωρίς την ανάγκη τροφής και νερού»..

O λόγος της δημοτικότητας του καπνίσματος σαν τρόπου λήψης του καπνού ίσως σχετίζεται με την παραδοσιακή αντίληψη ότι το ρούφηγμα και το φύσημα του καπνού ήταν συμβολικά της κίνησης των υπερφυσικών δυνάμεων, ενώ τα δαχτυλίδια του καπνού ανέβαιναν προς τον κόσμο των πνευμάτων. Eίναι πιθανόν η άνευ προηγουμένου εξάπλωση του καπνού μεταξύ των Ινδιάνων τα τελευταία 2.000 χρόνια να οφείλεται στην ικανότητα της νικοτίνης να παρέχει εμπειρικό υπόβαθρο, με πολλούς τρόπους, στα σαμανιστικά πιστεύω των πρωτο-αμερικανών αποίκων σχετικά με την παρουσία πνευμάτων και υπερφυσικών δυνάμεων.